Dunyog‘a kelib loyig‘a bilmay bota qoldim,
Darmon yo‘qidin necha og‘iz so‘z sota qoldim.
Devonayi MASHRAB
Gi de Mopassan “Azizim” romanida Dyurua “Afrika o‘qchisining xotiralari”ni yoza boshlab, ikkinchi urinishda “Jazoir – oppoq shahar…” deydi-yu, undan keyingi jumlani nima deb yozish ustida bosh qotiradi. Men ham “Ishtixon – xotirjamlik kasaliga yo‘liqqan va bu xotirjamlikning ortida ming bitta behalovat tasvirlar ko‘milib yotibdi…” deb qo‘ya qolsammi, deya ko‘p o‘yladim. Biroq ichimni yemirayotgan o‘ylar ichimda qolib ketar ekan. Shu sababdan gapni ko‘chadagi sayr chog‘ida kuzgi mezonlardek yuzlarimga changal soladigan xayollardan hamda bu xayollarning hayotiy tasvirlaridan boshlashga qaror qildim.
Ko‘chaning ikki yonida qator tizilib turadigan do‘kon, sartaroshxona, shifoxona, tikuvxona va hokazo… xonalardan iborat bir-ikki qavatli imoratlarni yo‘ldan ajratib turadigan ariqchalardan kun qizigan sayin ko‘tariladigan qo‘lansa hidni, yoningdan g‘ir-g‘ir o‘tayotgan temir tulporlarni, o‘z dardi bilan qovurilib yashayotgan shaharchaning shovqinini pisand etmaysan-u, uning tor va qorong‘i oshxonalariga bosh suqishing bilan, go‘yo kalamush qiyofasiga kirasan kishi. Hozirgina o‘zingni hammadan yuqori olgan bo‘lsang, goh yerto‘laga, goh quyosh nuri yo‘qlamagan xonalarga tanda qo‘yib mog‘or bosgan stol-stullar qarshisida insoniyatning eng past tabaqasiga aylanganingni o‘zing bilmay qolasan.
Xayolingga qayerdandir Murod Muhammad Do‘stning “Galatepaga qaytish”i keladi-yu, garangsib qo‘shni stoldagi odamlarning gap-so‘zlariga quloq tutasan. Ular shunchalar “aqlli gaplar” aytib, hiringlaganda o‘z kelajagingga ham shubhalanib qaraysan va ular timsolida ertangi ahvolingni jonlantirib ko‘rasan. Balki, uch stol narida ayolni o‘z savollari bilan bezor qilayotgan bolakay o‘sha “G‘aybarov” emasmikin. G‘aybarov taxminan shunday savollar berardi “…bu tepaliklarning ostida nima bor?” Agar yodimdan ko‘tarilmagan bo‘lsa, “Bu tepaliklarning ostida odamlar bor!” degan javob olardi bolakay…
Yo‘q, shoshilmang, men sizni shunchaki ushbu esseni o‘qishga majbur etmoqchi emasman va siz bunga majbur ham emassiz. Deyl Karnegi kitobining boshida shunday deydi: “Agar bu dastur sizga hech qanday ko‘mak bermasa, uni duch kelgan tomonga uloqtirib yuboring!” Demak, siz hech qachon foydadan xoli emassiz va bunga sizning ko‘zga ko‘rinmas xudbinligingiz yo‘l qo‘ymaydi. Yana donishmand xalqimiz aytadiki, “Nimani eksang, shuni o‘rasan”, aslo sizga ta’na toshini otmoqchi emasman. Yoki siz tug‘ilib o‘sgan mana shu kichkinagina, o‘zining hayot tashvishlari qobig‘iga o‘ralib yotgan shaharni ham kamsitmoqchi emasman, zero bu yerni kamsitib ham bo‘lmaydi. Axir unga oid ma’lumotlar VI–VIII asrlarda yozib qoldirilgan Xitoy manbalariga borib taqaladi. Xitoyliklar Ishtixonni “Sao” deb yuritgani ham hech kimga sir emas. Shunday ekan, borini boricha aytmoqchiman.
Katta shaharlardan bu yerga ikki kun mehmon bo‘lib kelish boshqa-yu, bir umrlik bo‘lib qaytish boshqa. Ikki kunga kelgan odam uning faqatgina toza havosi, ko‘rinishidan bemalolxo‘ja, soddadil odamlarining suhbatidan voqif bo‘ladi. Ikkinchisi esa o‘sha odamlarning biriga aylanadi va ularning u qadar sodda emasligini, hayotlari esa xuddi tilla zanjirini yo‘qotib qo‘ygan ayolning kuyib-pishgan ahvoliga o‘xshashini anglab yetadi. (Buni anglash uchun Aflotun bo‘lish shart emas!) Chunki mo‘g‘ullar bosqiniga qadar bu shahar juda mahobatga ega olti darvozalik shahriston maqomiga erishib, uning xonlari o‘zlarining nomini mis tanga pullariga zarb ettirgan. Demak, bu shuhratbozlik bizning qonimizda ham aylanib, vaqti-vaqti bilan o‘z asoratlarini ko‘rsatadi.
Yuqoridagi gapimiz chala qolgan edi. Albatta, bu “Galatepaga qaytish”ning o‘zginasi (XVII asr oxirlarida shahar batamom buzilib, uning o‘rnida kichik qishloqlar hosil bo‘lgan, bu degani son-sanoqsiz insonlarning qoni shu tuproqqa singib ketgandir). Nimqorong‘i tamaddixonadagi sarmast kimsalar go‘yo butun davlat miqyosidagi masalani hal qilayotgandek chekadilar, biroq bu olomon aslida g‘iybatdan nari o‘tmayotganini bilib qolsa bormi? Ularning bu suhbatlari hech qachon yakunlanmaydi, zero bu suhbatlarning boshlang‘ich nuqtasi ham bo‘lmagan. Masalan: muallimni hokim so‘kibdi yoki falon amaldor quyushqondan chiqib ketyapti… Bu gurung o‘z isbotini ham topmay, millionlar labida aylanib-aylanib, keyingi xuddi o‘ziga o‘xshagan gurungga o‘rnini bo‘shatib beradi. Bunga o‘xshash masalani davlat miqyosida hal etadigan ODAMLAR esa buni hech kimga aytib o‘tirmaydi.
Mavlono Rumiy “Ichindagi ichindadir” (Fihi mo fihiy)da shunday yozadi: “Ulug‘ Olloh Boyazidga: “Ey Boyazid! Nima istaysan?” deya amr etadi. Boyazid: “Hech narsa istamaslikni istayman”, deydi”.
Biz-chi? Doimiy istaklarimizning qarshisida nima istayotganimizni ham bilmay, tilimizga kelgan gapni ayta boshlaganmiz. To‘rt stol naridagi odamning gapiga quloq tutib, bu odam ancha-muncha bilimli, mana shu bilan suhbatlashsang arziydi, deb o‘zingga taskin berasan. Biroq uning juda chiroyli hayot haqidagi falsafalarining so‘nggi nuqtasi molni qashlashning foydali jihatlariga kelib qadalganda xuddi o‘lim to‘shagida onasining dod-voylaridan jon taslim qilolmagan jannati odam volidasining qo‘lidan bir siltab: “Bo‘ldi qil, ona! Men jannatiman, meni yo‘ldan qaytarma!” deya do‘zaxi bo‘lib qolganidek ahvolga tushasan kishi.
Qaysidir bir kitobda: “Biz qullar ozodligi uchun kurashardik, matbuotlarda solishib-olishib yotardik, biroq qullar ozodlik, erkinlik nima ekanini tushunmas edi”, deb yozilgandi. To‘g‘ri, bu jumlani bizning xalqimizga qo‘llash noo‘rin, ammo kitob o‘qish uchun qonun joriy etilmasa, kitob o‘qimaydigan odamlarga yana nima ham deyish mumkin?
Shaharchada qayta ta’mirlash va qurilish ishlari avjiga chiqqanda qadimgi zindon topildi, unda odam suyaklari ustma-ust yotardi (balki, bizning zamonimizgacha yetib kelgan eng namunali yodgorlikdir shu! Yana bilmadim, aniq ma’lumot topilmadi). Gohida boshing qotadi, ularning qay biri gunohkor-u, qaysi begunoh? (Bunga aniq javob yo‘q.) Faqat shuni aytish mumkinki, ular bu zindondan chiqishni xayollariga keltirmagan, faqat gurung qilgan va zamondan nolishdan nariga o‘tmagan.
Bu shaharda shunday xotirjamlik kezib yuradi: u avvaliga senga xushomad qiladi, namchil yemakxonalarga yetaklaydi, so‘ngra qorningga joylashib olib, kundan kun kattalashib boradi. Sen esa oshqozoningdagi xotirjamlikni boqish uchun barcha yuksak orzulardan voz kecha boshlaysan. U kattalashib borgani sari sen ulkan xotirjamlikka erishasan. Ammo bu xotirjamlik avliyo va nabiylar erishgan xotirjamlik bo‘lsa qaniydi… yo‘q, bu nafsning “zurriyot”i.
Kun bo‘yi shu xayollar bilan shaharda turtinib-surinib ko‘cha kezish odamni toliqtirib yuboradi. Sarxush paytingda miyangga qadalgan o‘ylaringning bangi devonanikidek urug‘laridan unib chiqqan nihollar o‘z hosilini berib, nimalar deb aljirayotganingni tahlil etolmaysan va yaqinlaring sendan ranjiydi. To‘g‘ri-da, ular sening shu yerlik bo‘lishingni astoydil xohlaydi (ya’ni zindonda gap-gashtak qilib o‘tirsalar bo‘lgani). Sen esa ularga chetdan qarashga o‘rganib qolgansan va ularning har bir harakatlarini, turmush tarzini mushohada qilishga mukkangdan ketgansan. Ularda ayb yo‘q! Ular – qadimgi zindonbandlarning avlodi. Ular – qadimgi mis tangaga o‘z nomini soldirgan xonlarning avlodi. Ular – mo‘g‘ul bosqinida yo‘q bo‘lib ketish arafasiga kelib, yana bosh tuta olgan bechora-miskinlarning, jabrdiydalarning avlodi. Sen esa gunohkorsan, sen avlodlaring yo‘lini tutishni xohlamay, o‘zga yo‘l qidirib ovorasan.
* * *
Bizning oilada avloddan avlodga meros bo‘lgan vasiyat bor. Bu – bobomning alamli vasiyati. Uch avlod naridagi hofiz Juman bobom o‘ziga to‘q kishilardan bo‘lib, soz chalib, qo‘shiq kuylagan. Uning muxlisi ko‘p bo‘lgan, bozordan qaytgan atrofdagi hamqishloqlar bobom hovlisidagi basavlat besh chinorning ostiga qo‘nib, boshlarini chayqab-chayqab ashula tinglagan. So‘ng Miyonqol orolida vabo tarqagan. Uch qiz va bir o‘g‘ildan iborat oiladan faqat bobom – Eshonqul sag‘ir omon qolgan. Otasi o‘limi oldidan unga: “Uyni tashlab ketma!” deb vasiyat qilgan. O‘n yoshidan sag‘ir qolgan bobom ocharchilik zamonini sho‘rpeshonalarcha qarshi olgan. Eshakni minib, yelkasiga qurol osib, dala-dashtdan tergan o‘tinini novvoyga nonga almashib, kun ko‘ra boshlagan.
Orada kolxoz tashkil etilib, taqdirga tan bergan bobom dalada javlon ura boshlagan. O‘risning maqtoviga uchgan rais Juman hofizning sag‘iriga qamchi tushirib qoladi. Shunda taqdirning qamchilaridan to‘yib ketgan bobom qamchini shartta ushlab, o‘ziga tortadi-da, raisni otdan tushirib oladi. So‘ng ko‘zida qalqib turgan “dengiz”ni chayqatmay, g‘azab bilan: “Sen meni sag‘ir bilib qamchi urding! Men bolalarimni odam etib tarbiyalayman, o‘qitaman, olim qilaman va ular sening avlodingga qamchi solib o‘tadi!” deydi. Va bu vasiyatdan mening farzandlarim ham boxabar.
Gohida bobomga tekkan qamchining og‘rig‘i mening yelkamga ko‘chib, hayotga qasd qilaman. Borligimni isbotlashga kirishaman. Hayotimni qayta boshlayman.
Buni mening avlodim qiyomatgacha unutmasin!
* * *
Bir tanishim shunday deydi:
– Do‘stim! Agar uzoq va yaxshi yashamoqchi bo‘lsang, bilarmonlik qilma!
Balki, uning gapida jon bordir. Men kim bo‘libmanki, bu shaharning g‘amsiz kimsalariga g‘am chekish lazzat, deb safsata sotaman. Vaholanki, arabning dunyoga mashhur ertaklari jamlanmasi bo‘lmish “Ming bir kecha”ning beshinchi kechasida Shahrizoda Ro‘yon hakim haqida ertak so‘ylaydi. Shunda Ro‘yon hakim tomonidan bir she’r aytiladi, shu she’r so‘ngso‘z bo‘la qolsin:
…Nasihat yo‘lidan yiroqroqqa qoch,
Kimki qochar, unga men yormen.
Nasihat qilurmen yana noiloj,
O‘zim bu baloga giriftormen.
Bek ALI
(Ishtixon. 2018-yil 31-mart)
