(esse)

 Tag‘in o‘sha ayolni tushimda ko‘rdim. Menga u har gal turli shakl va o‘lchamda namoyon bo‘ladi. Bu safar azal-azaldan odamlar yashab kelgan va endi tashlab ketilgan uyga o‘xshab ko‘rindi. Uyning derazasini xiragina yorib chiqib, zulmatga nayzasini qadab turadigan chiroq ham uning ko‘ksida allaqachon o‘chgan. Bu chiroqni o‘zi o‘chirdimi, yo boshqa birovmi – uni bilmayman, o‘ylaganim sari hammasi tunning bag‘ri kabi qorayib, mavhumlashib boryapti. Tun esa muazzam. Ana, qorong‘i ma’voda yulduzlar mushakbozlik qilyapti. Sodiq qo‘riqchiday fonus ko‘tarib yurgan yonarqo‘ng‘iz yulduzlarni oralab yuribdi. Chigirtkalar go‘yo kecha qo‘ynidan sirli ohanglarni bir-bir terib olayotgandek uzib-uzib chirillayapti. Men bularni qayerdan bilyapman, ko‘rayotganim tushmi yo o‘ngimmi?

 Shu payt davra aylanib o‘ynayotgan qizlar monand mening oldimdan to‘g‘ri abadiylik tomon o‘tib ketayotgan vaqt ilkidan varaqlari titilib ketgan sap-sariq daftar tushib qoladi. Qiziquvchan shamol ochishni istaydi-yu, iztirob siyohida bitilgan, achchiq qismatlardan so‘z ochuvchi daftar haqiqatiga dosh berolmasligini tushunib, nari ketadi. Men esa aksincha, negadir yutoqib o‘qish uchun unga qo‘l uzatganim hamono daftardan quloqni batang qiluvchi shunday qichqiriq eshitiladiki, tushimning devorlari zirillab ketadi, so‘ng u ko‘pirib oqayotgan tim qora loyqa ostida bosilib, eshitilmay qoladi. Uning cho‘kib ketayotganini anglayman, bu g‘ussani qutqarib qolish uchun barmoqlarimni harflarga uzataman:

“1907 yilda Chust rayonining Chust qishlog‘ida tug‘ilgan, SSSR grajdani, partiyasiz, 1927-yildan 1937-yilgacha VKP(b) a’zosi bo‘lgan va sinfiy hushyorligini yo‘qotgan hamda aksilinqilobiy unsur bilan aloqa bog‘lagani uchun partiyadan o‘chirilgan, qamalguniga qadar Toshkent shahar Kirov tumani partiya qo‘mitasi kotibi bo‘lgan Sobira Xoldorova O‘zbek SSSR Jinoyat Majmuasining 63 va 67-moddalari bo‘yicha aybdor sanaladi.

Ushbu ishni ko‘rish uchun SSSR NKVD huzuridagi Alohida Majlisga yo‘llansin”.

Sahifa so‘ngida yana shunday yozuv bor:

Ma’lumotnoma

“Ayblanuvchi Xoldorova 1937-yilning 22-sentabridan boshlab qamoqda. Ichki ishlar xalq komissarligi SIZOsida saqlanmoqda. Ish bo‘yicha ashyoviy dalillar yo‘q.

NKVDDHB shoshilinch ishlar bo‘yicha vakili”.

Sobira… Yodimning eng chuqur kavaklarida qad rostlagan birinchi o‘zbek jurnalist ayoli. Yurtimizda xotin-qizlar matbuotining vujudga kelishiga o‘zining ulkan hissasini qo‘shgan Sobira Xoldorova bosib o‘tgan hayot yo‘li, uning achchiq qismati har sahifani varaqlaganim sayin butun chalkashliklari bilan ko‘z o‘ngimdan bir-bir o‘ta boshlaydi. Qatag‘onga uchragan ayolning iztiroblari salqi qovoqlarimga inadi, ko‘zlarimni achitadi, ammo baribir o‘qishdan to‘xtamayman.

Mana, uning tergov anketasi. Men undan Sobira Xoldorovaning 1907-yili Chustda kambag‘al dehqon oilasida dunyoga kelgani, 1921-yilgacha, ya’ni o‘n to‘rt yoshga to‘lgunga qadar internatda tarbiyalangani, o‘qigani, Moskvada jurnalistika sohasida ta’lim olgani, kommunistik partiya safiga kirganini bilib olaman. “Yangi yo‘l” jurnaliga birinchi muharrirlik qilgan Sobiraning oilasida 12 yoshli o‘g‘li Po‘lat va 5 yashar qizi Manzura, qari onasi Komila bor. Eri Mo‘min Usmonov aksilinqilobchi sanalib, undan xiyol oldinroq qamoqqa olingan.

Sobira Xoldorova va Mo‘min Usmonovning ikki bolasi yetimxonaga jo‘natiladi. Er-xotinga tegishli mulk har biriniki alohida-alohida xatga olinib, onasi bilan bolalarining kiyim-boshi, ko‘rpa-yostig‘i-yu go‘shtqiymalagichdan tortib qoshiqqacha musodara qilinadi. Birgina ayolga tasavvurga sig‘mas darajada zug‘um o‘tkazishga majbur qilgan sabab nima edi? Uning aybi bormidi o‘zi?

Keyingi varaqni ochaman. Unda O‘zSSR Ichki ishlar xalq komissarligining Xoldorovaga e’lon qilgan 1936-yilning 26-martidagi qarori keltirilgan:

“Tergov Sobira Xoldorovaning O‘zbekistonda barbod etilgan aksilsho‘roviy o‘ng troskiychi tashkilot a’zosi bo‘lganini aniqladi. U O‘zbekiston K(b)P Markaziy Qo‘mitasining sobiq sarkotibi, hozirga kelib otib yuborilgan xalq dushmani Akmal Ikromov rahbarligidagi aksilsho‘roviy millatchi, o‘ng troskiychi tashkilotga a’zo bo‘lgan. Shu uyushma topshirig‘iga ko‘ra, g‘oyaviy frontda zararkunandalik qilgan. Marksizm-leninizm klassiklari asarlarining o‘zbek tiliga nashr etilishiga zarar yetkazish niyatida Xoldorova 1932–1934-yillarda eri Usmonov bilan birgalikda o‘rtoq Stalinning “Leninizm masalalari” asarini buzib tarjima qilgan va 30 000 nusxada chop etgan. Oxir-oqibatda siyosiy xatolari tufayli bu kitob savdo tashkilotlaridan yig‘ishtirib olingan va natijada davlatga 144 782 so‘m 82 tiyin ziyon yetkazilgan…”

Bu orada Sobira Xoldorovaning “jinoiy ish”i ko‘rilmay, u turmada azob chekib yotadi. Ko‘zim oldida zax, qo‘lansa hidga to‘yingan to‘rt sovuq devor ichida titrab-qaqshab yotgan Sobira tasviri gavdalangach, oyog‘imga minglab chumoli o‘rmalagandek seskanib ketaman. Keyingi betga o‘tishga majolim qolmaydi, ammo haqiqatni bilishim shart, chekkan g‘ussalari haqqi, bilishim zarur.

Mana, Komila opa Ichki ishlar xalq komissari Sadjayaga 1939-yil 15-dekabrda yo‘llangan arizasida qizining Toshkent turmasida yotgani, ikki yildan ortiq tergov qilinayotgani, ammo tergov yakunidan darak yo‘qligini, qizi aybdor bo‘lsa, tergovni tezlatib, sud qilishlarini yolvorib so‘ragan. Bir xil yo‘sinda azoblayverib zerikkan tergovchilar nihoyat so‘nggi hukmga ruxsat beradi – Sobira Xoldorova 1940-yilda SSSR Ichki ishlar xalq komissarligi Alohida Majlisi qarori bilan 5 yil muddatga Yoqutistonga badarg‘a qilinadi. Sobira muddatidan oldin, ya’ni 1942-yili qaytib kelganidan keyin ham uni tinch qo‘yishmaydi. 1949-yil mayida u yana Toshkentdan besabab surgun qilinadi. Tag‘in ruhiy xastalar shifoxonasiga tushadi va uch oy davolanadi. Lekin hali shifo topib ulgurmasidan Toshkentdan 50 kilometr nariga jo‘natiladi.

***

– Tergovchi?

– Qovoqlari soliq, soqoli qirilgan, bir paytlar semiz bo‘lgan, ajinlar taram-taram qilib tashlagan, qarimsiq yuziga qaragan odamning yuragi noxush bir hisdan orqaga tortar edi. Nafrat bilan qarardi. Mazax qilib rohatlanardi. Kishini bo‘g‘ib, holsiz qilib qo‘yadigan bu adovat menga o‘shanda uning butun tanasidan, butun vujudidan, qoqshol bo‘lib qolgan barcha qon tomirlaridan hamda chakalakzor ichidagi la’natlangan qo‘rg‘on kabi nurab yotgan umr qal’asidan ufurayotgandek tuyulgandi.

– Hid?

– Tergovchidagimi? Unga qarab turib doimo dud hidini tuyardim: balkim, menga shunday tuyulgandir, ammo bu oddiy tutunning hidi emasdi, men bunday achimsiq hidni ko‘p yillar avval qishlog‘imizdagi ovchilarning qurum bosgan miltig‘ida his etgan edim va tergovchidagi hid haqiqatan ham hozirgina portlagan o‘q hidiga o‘xshardi: ehtimol, bu hid mening dimog‘imda mamlakat aql bovar qilmas xiyonat va sotqinlikdan so‘ng vayron etilgan, deb o‘ylay boshlaganimdan keyin paydo bo‘lgandir?

– Umid?

– Umid… Ichimdagi xarobalar ichra kulga botgan uvada xarsanglar ortida ko‘zga zo‘rg‘a tashlanar-tashlanmas bo‘lib shuncha yong‘in-u alg‘ov-dalg‘ovdan so‘ng ham hali bus-butunligicha to‘xtab qolgan tegirmon parragi ko‘rinardi: parrak hali mustahkam edi. Tegirmonning eshigi, yon devori qulab tushgan bo‘lsa-da, men qamoqxona bo‘ylab kezarkanman, daf’atan to‘xtar va birdan tegirmon parragini aylantirib yuborishni, ichimdagi yurtga oz bo‘lsa-da hayot bag‘ishlashni juda ham istab qolardim. Menimcha… shu parrak umidim edi!

***

Sobira o‘zining nohaq mahkum etilganini aytib, oqlashlarini so‘rab 1943-yildan to 1949-yilgacha SSSR Oliy Soveti va SSSR Ichki ishlar xalq komissarligiga bir necha bor ariza yozdi. Tabiiyki, arizalari javobsiz qoldi. Faqatgina oradan yetti-sakkiz yil o‘tgach, haqiqat qaror topdi – 1956-yilning 22-iyunida Turkiston harbiy okrugining harbiy tribunali Sobira Xoldorovaning ishini qayta ko‘rib chiqdi. Podpolkovnik Guskov raisligida adliya podpolkovniklari Sherbakov va Ivanov a’zoligida ajrim chiqardi. Ajrimda shunday so‘zlar bitildi:

“…Xoldorova ishi bo‘yicha tergov xolis olib borilmagan, qonunga xilof ravishda ayblashga urinilgan. Xoldorova hibsga olingandan so‘ng oradan o‘n yetti oy o‘tgandan keyingina unga aybnoma e’lon qilingan”.

Bu gal tergovchilar salaflari e’tibor qilmagan ko‘rsatmalarni inobatga oladi. Kech bo‘lsa-da, insof kiribdi, deb o‘zimni ovutgandek bo‘laman. Keyingi sahifaga o‘taman. Keyingi sahifada bunga boz to‘xtalishadi:

“Dastlabki tergovda Xoldorova o‘zining aksilsho‘roviy millatchilik tashkilotiga a’zoligini qat’iyan rad etib, o‘zini faqat Stalinning “Leninizm masalalari” kitobini o‘zbek tilida xatolar bilan chop etishda aybdorligini tan oladi. KPSS Markaziy Qo‘mitasi kotibiga yozgan shikoyatida ham, 1956-yil martidagi tergovda ham Xoldorova aksilinqilobiy faoliyatidagi aybni qat’iyan rad etgan…”

Ana shu va boshqa qator holatlardan kelib chiqib, SSSR NKVD huzuridagi Alohida Majlisning 1940-yil 5-dekabrdagi Sobira Xoldorovaga doir qarori bekor qilinadi. Ha, bekor qilinadi. Ammo muborak adolatning qaror topishi o‘n to‘qqiz yilga kechikkan edi. Sobiraning o‘n to‘qqiz yillik hayoti hasratda o‘tdi. Bu azob-uqubatlar esa, asoratsiz ketmagan edi. 1940-yil 5-dekabrdagi qarorning bekor qilingani haqidagi ma’lumotnomani Sobiraga yo‘llaganlarida u qattiq betob edi.

1956-yilning 30-iyun kuni bu hujjatni uning o‘g‘li Po‘lat imzo chekib oladi, hujjatning boshqa bir nusxasi orqasiga esa katta leytenant o‘g‘lining aytishiga ko‘ra, S. Xoldorova 1956-yilning 20-mayidan shu kunga qadar Toshkentdagi ruhiy shifoxonada davolanyapti, deb yozib qo‘yadi.

Ana shu bir parcha xatda do‘zax azobini tortgan ayolning mashaqqatli taqdiri va aldovlar, ikkiyuzlamachiliklar, fitnalardan tolgan horg‘in hayoti yotibdi. Bu hayotning purg‘ussa tasvirlarini qanchalik ko‘z oldimizga keltirishga urinmaylik, u chekkan azobning mingdan bir bo‘lagini ham his qilishga yuragimiz dosh berolmasligi aniq.

Sobira o‘ttiz yoshida qamoqqa olindi. Uning navqiron umri bekordan bekorga mustabid tuzumning yerusti zindonlarida o‘tdi. Vujudidagi hayot belgilarini sassiq qamoqxonalarning to‘kik devorlari yutdi. Ko‘zlaridagi nurni tuzumning yulduzsiz tunlari simirdi. U qop-qora chilvir sochlarini g‘am daryosida yuvishga majbur bo‘ldi.

***

Halol kishi ham ortiga boqib, goh tahlikaga tushadi, qancha oqil bo‘lsa, shuncha zimmasiga mas’uliyat yuklaydi, o‘ziga talabi haddidan yuqori bo‘ladi. U qayta-qayta ikki tushuncha, to‘g‘rirog‘i, ikki hayot tarzida, gunoh va savob oralig‘ida shaxsning, insoniylikning, musulmonlikning mohiyatini ko‘radi. Men ham ko‘rmoqchi edim, ammo ulgurmadim. Hafsalamni, e’timodimni o‘ldirishdi.

Axir qachonlardir men uchun ham vaqt, farq, dard… mavjud edi: kemtiklikdan o‘zimni qo‘yarga na zamon va na makon topa bilardim. Endi esa hech nima yo‘q. Faqat o‘sha yo‘qlikdan meros qolgan soya, so‘qir tabassum, mo‘ltiroq nigoh, kimgaligi noayon gina bor: tergov xonasi devorida muzlagan o‘tmish…

Mana, hozir o‘rnimdan turaman-u, bir lahza ham ko‘z oldimdan nari jilmaydigan o‘sha bedil devor chuqurlariga muhrlangan mungli kechamni o‘sha o‘zim tubida so‘nib borayotgan yagona cho‘g‘dan yaralajak gulxanda hech qachon, hech qayerda, hech nimadan na xavotirlanib, na halovatlanib, na afsuslanib yo‘nilgan kosov bilan kovlab-kovlab yoqib yuboraman…

***

Chin anglam izhor va iqrordan tug‘iladi. Tushunish va tushuntirishdan ko‘ngillarning basirat ko‘zini ochadi. Shaxs o‘zini erkinlikda tugal tiklaganidek, bor haqiqat hurlikda o‘ziga yo‘l topadi. Sobiraning baxti – u bolaligida shuuriga quyilgan ulug‘ kalomlar havosini simirib, qadriyatlar nimaligini bilganidadir. Nachoraki, jurnalist ular taqiqlangan tuzumda yosh umrini kechirdi. Saodati – bir umr ezgulikni bayroq qilib, hayoti shomida istiqlolga yeta olmagan bo‘lsa-da, izhorga ham, iqrorga ham ulgurgani bo‘ldi.

Nonning haqiqiy ta’mini och qolgan biladi, deb marhamat qiladi Jaloliddin Rumiy. Sobira ham salkam sakson yil istiqlolga zoriqdi, uning ziloliga tashna bo‘ldi. Shuning uchun u chekkan zahmatlarning zalvori, quvonchi va hayratini, ishonib-ishonolmay turgan holatini, muqaddas huquqqa yetilgandagi hayajonini xayolan tasavvur qilib bo‘lmaydi.

***

Qahratonning qari qizdek mumsik, ko‘rbigiz ayozida, butun vujudini chimchilayotgan izg‘iringa parvo qilmay, bir ayol bormoqda. Yo‘lida uchragan har neki bor – hayrat bilan tikiladi. Ayozni qarsillatib qayoqqa ketyapti bu ayol? Yo‘l yurgan sovqotmaydi. Buni yo‘lchi biladi. Bilgani sari jadallaydi. Maqsad bor, manzil bor, lekin qachon yetib boradi, manzilgacha umri yetarmikin? Hozir buni o‘ylagani yo‘q. Bir qadam bo‘lsa ham yurib qolgani unga kuch beradi. Muhimi, yurish kerak. Egni yupun. Qor odamdek ko‘rinadi olisdan: oppoq. Ortidan yuguray deyman, ammo yo‘llarga oyog‘im bardosh bermaydi. Hech yo‘q ismini aytib chaqiray deb bir muddat kalovlanib qolaman. Ismi nima edi? Esladim. Ikki kaftimni og‘zimga karnay qilib qichqiraman:

– Vataaan! Ona Vataan!..

***

Rahmatli enam mustaqillikni birinchi bor eshitganimda kattaroq odam bo‘lsa kerak-da, deb o‘ylagandim, deganida miriqib kulgandim. Endi bilsam, u adashmagan ekan. Mustaqillik chindan odam, buyuk odam…

Ey, sen mening buyuklarimni quvonchdan yig‘latgan kun. Ey sen, men suyanganlarim senga suyanib, sening kelishingni sevinchning issiq yoshlari bilan kutib olgan ulug‘ sana. Sen kelgach, shu zaminga tomir tashladim, mangu ildizlarimga tutashdim va bugun ular bilan tillashishdek baxtga muyassar bo‘ldim. Men senga topinaman! Saratonda sovqotgan, qahratonning qahriga qaram bo‘lmagan bahodir bobolarim, jadid momolarim, Maryam-u Sobiraxonlarim haqqi, nimjon musicha bolasi uchun qilgan jasorati haqqi, neki ongsiz mavjudotlar o‘z go‘shasi uchun kurashganlari haqqi, enamning seni yanglish tushungani haqqi, endi doimo mangu bo‘l, mangu bo‘l!

Azizbek YUSUPOV,

jurnalist

Qo‘ldosh degan alomat akaxonim bor. Qiziq odam, gurungboz. Kishti kelsa, davralarda boshidan o‘tgan g‘aroyib voqealarni o‘ziga xos ohangda aytib yuradi. Men esa bu hangomalarni ko‘p eshitganman. Ammo har gal o‘zimni xuddi birinchi bor tinglayotgandek tutib, qiziq joyiga kelganda “voh” deyman, “yo‘g‘-a”, deb hayratlanaman.

Bundan akamiz zavqlanib, junbishga keladi, hatto yangi tafsilotlarni ozgina qo‘shib ham yuboradi. Keling, ularni bir eshitib ko‘raylik.

Buzoqni yutgan baliq

Sirdaryoni ko‘rganmisiz, yo‘qmi, mana biz ko‘rganmiz, ikki yil Orolga qo‘yilish joyida olti askarga bosh bo‘lib baliq tutganman. Ko‘chma vagonda yashardik. Uch yuz metrli to‘rni har ikki kunda tortardik, ushlangan baliqlarni tuzlab, bochkaga bosardik. Harbiy qismdan praporshik Ivanov har haftada mashinada bizlarga oziq-ovqat, xatlar olib kelar, bochkadagi baliqlarni olib ketardi.

May oyining oxirlarida yuqoridan “Tarvuz ekilsin”, degan buyruq keldi. Otamga “Tarvuz urug‘idan jo‘nating”, deb xat yozdim.

Hafta o‘tib urug‘ solingan posilka keldi. “Axir qishloqda o‘sgan, Kenja traktorchining o‘g‘li bo‘lsam”, deb traktorni yurgizib, shudgorni o‘zim haydadim. So‘ngra urug‘larni qadadik. O‘n kunlar o‘tib, urug‘ unib chiqdi. Bizga qo‘shni gektarchilar – koreys Kim, qozoq Quvonchbek va turk Aslanning tarvuz palaklari esa allaqachon gullay boshlagandi. Askar yigitlar turli millatga mansub bo‘lib, eng yoshi kattasi men edim. Qolaversa, shahardagi oliygohning kechki bo‘limida o‘qiyotgan talaba, yana jussam ham binoyidek edi-da…

Bir kuni odatdagidek daryodan to‘rni tortdik, ishonasizmi, uzunligi naq ikki metr keladigan baliq ilindi. Temir kosov bilan urib, hushidan ketkazdik. Hatto ustiga yettovlon minib, suratga ham tushdik. Baliqni ustuxonidan ajratib, nimtalarni chaylaga osib qo‘ydik.

Bilasiz, qozoq xalqi chorvador. Bir kuni paykal oralab yursam, semizgina buzoq palakni yeb yuribdi. Achchig‘im keldi, qayishimni yechib bo‘ynidan o‘tqazdim-da, vagon qoshiga sudrab kelib, turkman Berdiqulga “So‘yib tashla”, deb buyurdim. Yigitlar bir pasda buzoqni so‘yib, to‘rt-besh kilo go‘shtini qovurishdi. Buzoqning go‘shti mazali bo‘larkan. Ertasiga eshak mingan qozoq chol vagonimizga kelib: “Buzog‘imni topinglar, bo‘lmasa, militsaga beraman”, deb dag‘dag‘a qildi. Yigitlar menga qarashdi. Men esa bamaylixotir borib, chol bilan ko‘rishdim va rostdan ham kecha buzog‘i daryo tarafga o‘tgani, keyin suv ichayotganda kattakon baliq uni yamlab yutib yuborganini aytdim. Chol menga ajablanib qaradi. Men qariyaga daryo bo‘yida yotgan baliqning suyaklari va qo‘rqinchli tishini ko‘rsatdim. So‘ngra qamishzor ichidan buzoqning dumini topib keldim.

– Biz baliqni tutganimizda buzoqning dumi og‘zidan chiqib turgan ekan, – dedim.

Chol so‘zlarimga ishondi.

– Voy, chirog‘im, yoshim yetmishga kirib, laqqaning buzoqni yutganini eshitmagandim…

Cholni chaylaga taklif etib, baliq va buzoq go‘shti aralashgan qovurma bilan mehmon qildim.

Qariya ketdi, uning mollari qayta biz tarafga kelmay qo‘ydi.

Daryoda oqqanim

O‘zlaringga ma’lum, harbiyga ketmasdan avval uylangan edim. Og‘aynilar, uyli odamning olisga ketmagani ma’qul. Ayniqsa, uyda seni oydek xotining ko‘zi to‘rt bo‘lib kutsa, yomon bo‘larkan.

Kechalari Oysuluv boshimdan ketmasdi, sog‘inardim, qo‘msardim, ammo ilojsiz edim.

Bir kuni yigitlar bilan daryodan narigi qirg‘oqqa suzib o‘tishga qaror qildik. Ular birin-ketin suzib o‘tishdi, oxiri men qoldim. To‘g‘ri, bolaligimda ariqlarda, kanallarda cho‘milganman, ammo daryoda suzib ko‘rmagandim. Sal beriroqqa keldim-da, tavakkal deb daryoga o‘zimni otdim. Amallab daryoning yarmidan o‘tdim, bor kuchim bilan sohil tarafga intilaverdim. Qirg‘oqqa ozgina qolganda madorim quridi, qo‘l-oyog‘im harakatsiz qoldi. Ilojsiz edim, xayolimda esa: “Men o‘lsam, Oysuluv kimga tegarkin?” degan o‘y charx urardi. Daryo tubiga cho‘kdim, ishonasizmi, shunda vujudimga bir kuch keldi, bir dov keldi, yuqoriga intildim, tepamda osmon ko‘rindi. Nimadir oyog‘imdan ko‘tardi, bir necha soniya shu asnoda muallaq turdim, tin oldim va qulochimni bir ikki sermadim, oyog‘im yerga tegdi, amallab qirg‘oqqa chiqdim va o‘zimni qumloqqa otdim. Qancha yotdim bilmayman, ko‘zimni ochib yigitlarni axtardim. Ular hech narsadan bexabar bir-birlari bilan kurash tushardi.

Hozir ham o‘ylayman, meni o‘lim girdobidan nima qutqargandi o‘shanda? Qizg‘anishmi, rashkmi yoki sevgi, sog‘inchmi? Balki yashashga bo‘lgan ishtiyoq, muhabbatdir…

Ikki o‘t orasi

Yozning o‘rtalarida qo‘shnilarning tarvuzi qizarib, pishiqchilik boshlandi. Ammo bizning paykaldagi tarvuzlar garchi chelakdek dumalab yotsa-da, hali qizarmagan, kechki edi. Bir kuni qo‘shnimiz Quvonchbek yonimga kelib iltimos qildi.

– Qo‘ldosh oshna, bir mashina tarvuzni shaharga olib ketyapman, ertaga kechqurun qaytaman. Xotinim Nurjon yolg‘iz, biznikida bo‘lib tur, boshqa ishonadigan odamim yo‘q, ayniqsa Aslan xavfli, ichib yuradi.

Men unga: “Bir kecha ming kecha emas-ku”, deb rozi bo‘ldim.

Kechga tortib, ularning chaylasiga bordim. Nurjon meni kulimsirab kutib oldi.

– Oxiri oshnangiz sizni topibdi-da, poyloqchilik qilishga, nima, men shunchalar suluvmanmi, Qo‘ldoshbey?

– Ha, juda chiroylisiz, – dedim kelinchakni maqtab.

Darhaqiqat, Nurjon oydek suluv, go‘zal edi. Ikkalamiz supada o‘tirib, choy ichdik.

Daryodan shamol esib turar, sutdek oydin kecha edi.

Nurjon meni savolga tutdi:

– Qishloqdagi yangamizni sog‘indingizmi?

Men bosh qimirlatdim.

– Bilasizmi, nega sizni Quvonchbek qo‘riqchi etib tanladi?

– Yo‘q.

– Chunki siz yaxshisiz, u sizga ishonadi, yaqinda Mirtemir degan oqinning she’rini o‘qib qoldim:

Yangajon, dedim,

Qaynimov, dedi.

Yaqinroq, dedim,

Aynim-ov, dedi.

Nurjon she’rni chiroyli o‘qidi. So‘ngra chaylaga kirib, ko‘rpa-ko‘rpacha, yostiq olib kelib joy solib berdi.

– Ana endi bemalol o‘sha suluvingizni tush ko‘rib uxlayvering… u chaylaga kirib ketdi. Keyin esa ichkaridan kelinchakning ohista aytayotgan o‘lani eshitildi.

Uyqum qochib, xayollarga oshno bo‘ldim, qancha yotdim, bilmadim, bir payt sharpa ko‘rindi, qaradim, u Nurjon edi. U ohista kelib, ko‘rpamni to‘g‘riladi va mening oyoq uchimdan ko‘rpa ichiga kirib, tinchgina uyquga ketdi.

Menda uyqu qayoqda deysiz. Axir shunday ofatijon yoningda yotsa, uyqu keladimi, ayting?!

– Ay, Quvonchbek, meni qanday azobga tashlab ketding?

Ikki o‘t orasida tonggacha qovurilib, olishib chiqdim. Oxiri uxlab qolibman.

– Turing, siz qanday uyquchi poyloqchisiz, kecha qo‘yningizga birov kiruvdi, bilmadingizmi? – dedi Nurjon jilmayib.

Men kelinchak bilan xayrlashib, jo‘nab ketdim. Kechqurun Quvonchbek kelib, menga rahmat aytdi.

– Ayoling oqila ekan, uni asra! – dedim, xolos.

Sog‘inch

O‘tgan asrning oltmishinchi yillari o‘rtalarida ummon ortidagi Kuba degan mamlakatda harbiy xizmatda bo‘lgan Bayman muallimning bir suhbati hech yodimdan chiqmaydi.

– Sog‘inch degani yomon bo‘larkan, bekorga Bobur, Furqat kabi ulug‘larimiz Vatanni qo‘msab, dardli misralar bitmagan ekan, – degandi muallim.

– O‘shanda “dembel” bo‘lishimga ikki oy qolgandi, tishim og‘rib, harbiy gospitalga bordim. Vaqtliroq boribman chog‘i, tish do‘xtirning xonasi berk ekan. Hovliga chiqdim. Ikkita bug‘doy rangli qizaloq quvlashmachoq o‘ynar, ularning nimasidir qishloqdagi singillarimni eslatardi. “Tavba, kubaliklar ham o‘zimizga o‘xshar ekanda”, dedim o‘zimcha. To‘satdan qizaloqlardan biri:

– Rayhon, meni tutolmaysan! – deb qoldi.

Quloqlarimga ishonmadim, karaxt bo‘lib qoldim. Axir bir yarim yildan buyon o‘zbekcha so‘z eshitmagan edim-da!

Ularning yoniga borib ismlarini so‘radim.

Qizaloqlar menga hayron qarashdi va kattarog‘i aytdi:

– Mening ismim – Lola, ukamniki – Rayhon.

Ko‘zlarimdan yosh chiqib ketdi.

– Siz ham o‘zbekmisiz, amaki?

– Ha, – deb bosh irg‘adim.

Qizaloqlarni quchog‘imga bosdim!

– Enajonlarim!

Tuni bilan azoblab chiqqan tishim ham og‘rimay qo‘ydi.

– Dadam do‘xtir, biz yaqinda Toshkandan keldik.

– Yaxshi.

– Oyim ham do‘xtir, – dedi Rayhon degani shirin til bilan.

– Tillaringdan aylanay!

Shu payt “Qizlar, kelinglar!” degan ovoz eshitildi. Eshik yonida oq xalat kiygan, qosh-ko‘zlari Sanam yangamga o‘xshab ketadigan ayol turardi. Ayol meni ko‘rib, hol-ahvol so‘rashdi. Garnizonda osiyolik yagona askar ekanimni aytdim.

Og‘rigan tishimni sug‘urtirib tashqariga chiqsam, qizaloqlar, oyisi, dadasi bilan meni kutib turishgan ekan. Bir soat uyida mehmon bo‘ldim. Qaytar chog‘da ayol qo‘limga ikkita o‘zbaki non tutdi.

Nonni bag‘rimga bosdim, undan ona yurt isi kelardi.

O‘rolboy QOBIL,

O‘zbekiston Yozuvchilar

uyushmasi a’zosi

– Yurtni qullikdan qutqarishning yagona yo‘li ilm-fanni rivojlantirishdir. Tasavvur qiling, mingtepalik Muhammad xalfa to‘plagan kam sonli ko‘ngilli qo‘shini bilan o‘sha hududda g‘olib bo‘ldi. Keyin-chi, keyin nima bo‘lardi? Harakat qanday boshqarilardi? Xalifalik qoidalari asosidami? Axir bunday yo‘l tutgan qanchadan qancha Sharq davlatlari harbning ilg‘or texnologiyalarini ixtiro qilgan yevropaliklarga yem bo‘ldi-ku.

Xuddi shuningdek, Turkiston ham tish-tirnog‘igacha qurollangan Rossiya davlatiga qul bo‘ldi. Qolaversa, qurol-yarog’ni qayerdan olardi? Shu kabi qalashib keladigan savollar galasiga avvaldan javob izladimi u? Qudratli harbiy qurollarga ega bo‘lgan va eng asosiysi, har bir norozilikni jazolash qo‘shinlari bilan ayovsiz bostiradigan dushmanga qarshi dastursiz kurashib bo‘ladimi? Har bir qishloq aholisini, hududning o‘ziga xosliklarini besh barmog‘idek yaxshi bilgan Chor harbiylari qo‘zg‘olonchilarni ne ko‘yga solishi shu paytgacha bo‘lgan noroziliklar yakunidan ma’lum-ku… Mustamlakachidan qutulish uchun ming kishini emas, butun millatni tarbiyalash zarur. Bu ish oilalarda, eski maktablarda emas, yangi maktablarda, zamonaviy ilmlarni o‘rgatadigan madrasalarda amalga oshirilishi kerak… Yurtni mustaqil boshqara oladigan, milliy qadriyatlarini asragan holda rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqadigan avlodni tarbiyalash zarur. Bu yo‘lda davrning barcha ta’sirchan vositalaridan imkon doirasida foydalanish ayni muddaodir… Bu kabi ayon haqiqatlarni tan olish muhimdir.

Mahmudxo‘ja xayolida shu fikrlarni tafakkur qilar ekan, “Naqadar qiyin bo‘lmasin, ma’rifat yo‘li to‘g‘ri yo‘ldir”, degan xulosaga keldi.

Buning uchun mustabidlar siyosatiga xizmat qiladigan chalamullalar tayyorlaydiganlarga o‘xshamaydigan usuli jadid maktablar ochish kerak.

HOZIRGI AHVOLIMIZ AYANCHLI. Toshkentlik Munavvarxon inimiz to‘g‘ri gaplarni yozdi. “Har millatning maktab va madrasasi o‘ldig‘i kabi bizning ham maktab-madrasalarimiz garchi benizom va beusul o‘lsa ham, yo‘q demak darajada oz emas. Har millat avlodini tarbiyalash va ta’limi ulumda ko‘rsatgan himmat va g‘ayrati kabi bizlarda ham o‘z ma’sum avlodlarini jaholat va g‘aflat zulmatida qolmoqig‘a hech bir rizolari o‘lmay, qo‘llaridan kelgancha ta’lim va tarbiyati avlodda qusurlik ko‘rsatmakchi zotlar mavjuddirlar. Va lekin dunyog‘a nima uchun kelgonini bilmay, ilm va maorifg‘a aslo rag‘bat qilmay, jonidin shirin bolalarini ko‘cha-bako‘cha kezdirib, bechora ma’sumning aziz umrini jaholat otashina yondirg‘uvchi behamiyat va bediyonat otalar ham oramizda oz emasdur. Ko‘p dindoshlarimizni ko‘rarmizki, o‘z farzandlarini aslo maktabg‘a bermay, orqalaridin ergashtirib, ruslar eshigida o‘zlari kabi xizmatchilikka o‘rgatib, dunyo va oxiratning saodati o‘lg‘on ilm va maorifdin mahrum qo‘ymoqdin hech bir ibo qilmaslar. Ba’zi azizlarimiz bordurki, o‘g‘lini qo‘lidin tutib maktabga olib borur. Muallimdan tolib qilurg‘a: “Taqsir, shu o‘g‘limni go‘shti sizniki, ustixoni bizniki, bir iloj qilib, tezlik ila naqd va nasiya yozmoqni o‘rgatib berursiz”, der.

“Eshagiga yarasha tushovi”, deganlaridek, muallimlar ham aksarlari qonuni ta’lim-tarbiyadin butun-butun bexabar kishilar o‘lub, balki o‘quv va yozuvni ham lozimincha bilmasliklari vajhidan bechora ma’sumalarni iste’dodi zotiyasig‘a nazzora ikki yil zarifida jami lavozumoti diniyani bildirmoq mumkin o‘lg‘on holda to‘rt-besh yilg‘acha hijja usuli birla dunyo va oxiratga foydasi bo‘lmag‘on Fuzuliy, Navoiy, Xo‘ja Hofiz va Bedil kabi mushkul manzuma kitoblarg‘a umri azizini barbod etarlar.

EY VATANDOSHLAR! Diqqat nazari ila boqing! Bir bolani maktabg‘a bermakdan maqsudi vojibot diniyamiz o‘lg‘on ilmi qiroat, masoili e’tiqodiya, farz, vojib, sunnat mustahab, harom, makruh, namoz va ro‘za, haj va zakotlarni ham zaruroti dunyaviyamiz o‘lg‘on ilmi hisob, jug‘rofiya, tavorix, xususan “Tarixi islom” kabi foydalik ilmlarni bildurmoq o‘lg‘on holda johil domlalarning “ta’limi faloniy, qoshi qaro, qaro ko‘zi, qaro yuzi, oh, so‘zi shirin”, deb bolalarni fasod axloqig‘a birinchi sabab o‘ladurg‘on manzuma kitoblar o‘lmish”.

Naqadar to‘g‘ri gaplar. Yangi maktab dastur va darsliklari yangidan yoziladi. Yangi fanlarni o‘qitadigan muallimlar tayyorlanadi. Buning uchun haj safarida ko‘rgani kabi yangi ilg‘or maktablar tajribasidan foydalanadi.

Samarqandda 1903-yildan maktablar tashkil etila boshladi. Ona tilida o‘qitiladigan yangicha darsliklar yaratish ishiga kirishdi. Samarqand shahri yaqinidagi Halvoyi va Rajabamin qishloqlaridagi yangi maktablar uchun “Risolayi asbobi savod” (1904), “Risolayi jug‘rofiyayi umroniy” (1905), “Risolayi jug‘rofiyayi Rusiy” (1905), “Muntahabi jug‘rofiyayi umumiy” (1906), “Kitobat ul-atfol” (1908), “Amaliyoti islom” (1908), “Tarixi islom” (1909) kitoblarini yozib, chop ettirdi. Shu bilan birga, geografiya va tarix fanlari uchun xarita tayyorlab, bosmadan chiqardi. Mazkur nashrlardagi o‘ziga xos yangi ma’lumot va fikrlar, ularning ahamiyati haqida ko‘p gapirish mumkin.

Biz esa misol tariqasida “Muntahabi jug‘rofiyayi umumiy” darsligiga nazar tashlaymiz. Eski maktablarda mutlaqo o‘qitilmagan, faqat jadid maktablarida tatbiq etilgan, Behbudiy va safdoshlarining kofir deb e’lon qilinishiga sabab bo‘lgan mazkur fan aholi, ayniqsa yoshlar ongida katta o‘zgarishlar yasadi. Negaki, Behbudiy bu fan zamiriga juda katta axborot, bilimlarni joyladi. Masalan, darslikning avvalida atamaga sharh beradi: “Jug‘rofiya degan so‘z yunon lug‘ati arabiyg‘a ta’rif arzi ma’nosig‘a, ya’ni yer va tufroqni bayon qilaturg‘on ilmni(ng) otidur. Jug‘rofiya ilmini necha naf’ foyda va bayonlari bo‘ladur”, deya bu fanning siyosiy, tarixiy zaruratini batafsil yoritadi.

“Anga qarab ushbu ilmga tiyishli bayon va fanlar bir necha ism ila ataladur. Chunonchi, yerni shakldan osmon ila yer orasidagi xosiyati va osmondagi nimarsalar ila nisbati va harakatidan bayon qilaturgan ilmni “Jug‘rofiyayi riyoziy”, yerning xosiyati tufroq, past va balandligi, har xil giyoh va konlari, tog‘, daryo, ko‘l, mizoj va havosidin bahs qilaturgan ilmni “Jug‘rofiyayi tabiiy” ataladur. Yer yuzidagi katta hodisalar ila urug‘, hukumatdorlik, xulosa – yer ustig‘a bo‘lgan voqealar to‘g‘risinda har bir nav’ ishni ushbu ilmg‘a bayon qilinub, jug‘rofiya kalimasini oxirig‘a o‘shal ishg‘a taalluq ilm-fanning oti qo‘shiladur. Chunonchi, “Jug‘rofiyayi tarixiy”, “Jug‘rofiyayi siyosiy”,  “Jug‘rofiyayi umroniy” va boshqalaridek. Xulosa, bu zamong‘a jug‘rofiya ilmi dunyoni va ondagi xaloyiq, hayvonot, umronot va harnaki, dunyog‘a bordur – bildiraturgan keraklik bir “ilmi jahonnamodur”.

Farzandlarga tarix, siyosat haqida ham shu fan vositasida saboq bermoqchi Behbudiy. Xususan, “Turkiston donishmandlari” faslida tarix va unda faol bo‘lgan, dunyoni hayratga solgan bobolar haqida muhim axborotlar mavjud.

“Aqliy va fanniy ilmlarg‘a kitob tasnif qilgan musulmon ulamo va hukamolari nihoyat ko‘bdur. Inchunin, Turkiston muzofotiga avsub shar’iy va aqliy ilmlarg‘a kitob tasnif qilgan nihoyat mashhur ulamolarni(ng) adadi necha yuzdan o‘tadi. Bu kitobimiz aqliy va fanniy ilmlarg‘a taalluq uchun aqliy va fanniy ilmlarg‘a kitob tasnif qilgan va nihoyat mashhur Turkiston ulamo va hukamo, muarrix, musanniflarni munda yozamiz, ki ushbudur. Agarda aqliy va fanniy ilmlarg‘a kitob tasnif qilgan “Turkiston ulamolari”ning hammasining ahvoli va tasnifotini yozmoq lozim bo‘lsa, ushbu kitobimizdan ham kattaroq bir kitob tayyorlamoq kerak bo‘ladur”.

O‘zining kimligini unutgan va oyoqosti bo‘lgan avlodga donishmand bobolarini tanitayotib, ularning ko‘pligi bois ba’zilarini aytib o‘tamiz, demoqda Behbudiy.

“Shayx ur-rais Ibn Sino Abu Ali – lug‘at, mantiq, jug‘rofiya, musiqa, axloq, kimyo, abtisoli ahkomi nujum, tabi’at, muvofiq al-tabi’at, hikmat, tib, rasad, nujum, ilmi nabotot, ilmi tavhidg‘a yuzdan ziyoda kitob tasnif qilgandur, ki musulmon hukamolarini(ng) avvalidur. Aksar kitobi Ovrupo tillarig‘a tarjima bo‘lgan. Va farangiylar “Avissen” ataydurlar. Vafoti 428 sanag‘adur.

Abu Nasr Forobiy – zamonidagi barcha tillarni bilar ekan, ki “Qonun” degan asbobi tag‘anniyni ijod qilib ekan. Barcha tasnif qilgan kitobi 70 qadar. Va ilmi tavhid, fiqh, musiqiy, riyoziy, hay’at, mantiq, hikmat ilmlarig‘a tasnifoti bor. Vafoti 339 nchi sanag‘adur”.

SHU TAXLIT Xo‘ja Faxriddin, Hakim az-Zarif Marviy, Badriddin Samarqandiy,  Najibiddin Samarqandiy, Abdurahmon Xorazmiy, Abu Yazid Balxiy, Abdulrahmon Marzaviy,  Abdurazzoq Hirotiy, Abu Ibrohim Ko‘ragoniy, Sharif Xorazmiy, Ahmad bin Tayyib Sarmisiy, Abu Ma’shar Balxiy, Abu Ja’far Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Muhammad Chag‘miniy Buxoriy, Ali Qushchi Samarqandiy, Shamsiddin Samarqandiy, Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragoniy Samarqandiy, Muhammad Xo‘jandiy, Abdulloh Farg‘oniy, Abu Rayhon Xorazmiy, Muhammad Farg‘oniy, Abu Sa’id Sam’oniy, Abdurazzoq Samarqandiy, Mir Abdulkarim Buxoriy kabi olimlarning dynyo ilm-faniga qo‘shgan hissalarini sanab o‘tadi. “Bulardan boshqa aqliy ilmlarg‘a kitob tasnif qilgan bir necha turkistoniy donishmandlarni(ng) ta’rix va tarjimayi hol kitoblarig‘a ko‘ruladur. Ushbu mahalg‘a yuqorig‘a bayon bo‘lganlar ila iktifo qilduk”.

Behbudiy musulmon dunyosining, jumladan Ibn Sino, Xorazmiy, Mirzo Ulug‘bek, Ali Qushchi kabi bobolarimizning salmoqli hissasi sabab Yevropada ilm rivojlanganini alohida ta’kidlab, bobolardan o‘rnak olishga chaqirdi.

Nomlari sanalgan donishmandlarning aksari Mirzo Ulug‘bek akademiyasi davrigacha yashab o‘tgan. Davr beklarining o‘lpon to‘lashdan qochish maqsadidagi fitnalari sabab Mirzo Ulug‘bekning qatl etilishi ilm-fanning tomiriga bolta urgan va saltanat tanazzuli boshlangan. Hukmdorlarning maishatparast va zolimligi, olimlarning mutaassibligi sabab jamiyatning katta qismi savodsiz, g‘arib ahvolga tushganini, oxir-oqibat buyuk davlat parchalanib, Yevropa mustamlakasiga aylanganini izohlab beradi.

Millat tanazzuli sabablarini tushuntirish mustamlakachiga yoqmasligi ayon. Lekin ilmga qarshi borolmaydi. Shu bois o‘zimizdan chiqqan chalamullalar jadid maktablariga qarshi kurash boshlaydi. Masalan, masjidda o‘qiladigan juma kungi ma’ruzada bunday bilimlarni berayotgan jadidlar kofir deya e’lon qilinadi.

Patnisdek tekislikda joylashgan Yer katta ho‘kizning bir shoxida turishi, hayvon charchagach, Yerni ikkinchi shoxiga o‘tkazayotganda zilzila sodir bo‘lishi kabi tasavvurdagi olomon madaniyatini saqlashga, ya’ni ongsiz qullikni rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan “Turkiston viloyatining gazeti”dagi chiqishlarga qarshi yozilgan maqolalarida ham Behbudiy geografiya fanining zaruratini tushuntirib berishga harakat qiladi. Mahmudxo‘ja Behbudiy maktablar uchun birinchilardan bo‘lib nafaqat geografiya darsliklarini yaratgan olim va pedagog, balki o‘z davrida bu fan vositasida ozodlik uchun kurashishni maqsad qilgan yangi avlod tarbiyachisi hamdir.

YANA BIR MUHIM MASALA – yangi fanlardan dars beradigan muallimlarni tarbiyalash ham Behbudiyning diqqat markazida bo‘ldi. “Ulamo tarbiyaxonasi maktab va madrasadir. Agarda o‘shal maktab va madrasada muallim va mudarrislari olim  bo‘lsa va shogirdlarig‘a ko‘ngli ilan ta’lim bersa, albatta, ilm hosil  qilar. Agarda muallimni(ng) o‘zi, hozirgi aksar maktabdor va mudarrislardek kamhafsala va yoinki kamilm bo‘lsa yoinki ilmi bo‘la turub, usuli tahsildan xabarsiz bo‘lsa, oni shogirdlari nodon qolur” (“Tujjor” gazetasi, 1907-yil 29-oktabr).

Bu bilan oliy ma’lumot beradigan, jumladan muallimlar tayyorlaydigan madrasalar islohiga ham alohida e’tibor qaratilishi lozimligini ta’kidladi. Turkiston madrasalarida tafsir, hadis, tib, tashrih, hay’at, handasa, iqtisod, siyosat, geografiya, tarix kabi fanlar o‘qitilmasligi bitiruvchilarning hayotda zarur bo‘lgan bilimlarsiz qolishiga sabab bo‘layotganini tanqid ostiga olib, boy va mutasaddilarni uning oldini olishga chorladi.

“Sukut saqlab yuraversak, besh-o‘n yildan keyin yanada nodonroq bo‘lib qolamiz, xor bo‘lamiz. Shuning uchun ham jim yurishimiz yetar! Diniy madrasa va maktablarimizni isloh etaylik!”

Behbudiy o‘rta ta’lim olgan talabalarning ilg‘orlarini tanlab, chet ellarning rivojlangan ta’lim muassasalarida o‘qitish taklifini ham bildiradi. “Madrasalarda sarfi va nahvi arabiy o‘qug‘on rushid talabalardan Turkiston va Buxoroni(ng) har bir shahridan aqal martaba to‘rt nafardan Misr al-Qohira tahsili ilmi diniy va falsafayi zamoniy va adabiyoti arabiy uchun yubormoq kerak. Va bular Misrda uch yil muddat tahsili ilmg‘a mashg‘ul bo‘lub, so‘ngra Vatanimizg‘a kelib, ilmi kalom, tafsir, hadis, adabiyoti arabiya va aqliyoti zamoniya ta’limiga ko‘shish qilsunlar”.

Behbudiy rahbarlik va homiylik qilgan maktablar ta’limi qanday natijalar bergan? Bu savolga javob tariqasida ushbu maktablarga kelib, bolalar bilan gaplashgan ulug‘ tatar ma’rifatparvari Ismoilbek Gaspiralining xotirotini e’tiboringizga havola etamiz: “Maktabning yuztacha tolibi va uchta muallimi bor. Dasturida turkcha, forscha va arabchaning boshlang‘ich darslari, din ilmi, jug‘rofiya va tarix mavjud. Ohangini kelishtirib munojot, she’r o‘qish – maktabga xos bo‘lgan usul. Kichkintoy shogird o‘quvchilarni ko‘zdan kechirdik. Yaxshi tarbiya olganliklari, darslarni a’loga bajarishlari o‘zlarini tutishlarida, ko‘zlarida aks etgan nur va jasoratda zuhur etadi”.

Bunday e’tiroflar o‘zimizning mulkdor va ilg‘or qarashli ziyolilar tomonidan ham bildirilgan. Buning mohiyatida Behbudiy ta’kidlagan mashhur fikr mujassam: “Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur, ilm va fandan bebahra millat boshqa millatlarga poymol bo‘lur”.

Jadidlarning yana bir ma’naviy qahramonligi shundaki, ular millatni ma’rifatli qilish kerak, deya og‘izdagina aytmasdan, o‘zlari mablag‘ yig‘ib, maktablar ochdilar, ular uchun darsliklar yozdilar, o‘qib-o‘rganib, muallimlik qildilar. Asosiy e’tiborni aniq fanlarga yo‘naltirdilar. Turkiston hamon soqol-u paranji muammolaridan chiqa olmayotgan bir paytda Yevropa ilmiy taraqqiyot natijasida aeroplan va yangi qurollar ixtiro qilganini aytib, arxitektor, injener, ixtirochi va xalq xo‘jaligi rivoji uchun zarur mutaxassislarni ko‘paytirish maqsadida ta’lim tizimini takomillashtirdi. Jadid maktablarida tahsil olib, ziyolilar to‘plagan mablag‘ hisobiga Olmoniyada o‘qib qaytgan yoshlar birinchi qaldirg‘ochlar edilar. Ularning maslagini (ozodlik) bilgan mustamlaka siyosati yosh mutaxassislarning barchasini qatl etgani zamirida katta ma’no borligini unutmasligimiz va jadid bobolar ishini davom ettirish uchun harakat qilishimiz shartdir.

Halim SAIDOV,

filologiya fanlari doktori,

professor

Har yili istiqlol bayramiga bir necha oy qolganda, mamlakatimiz bo‘ylab yuraklarga ilhom, ruhlarga kuch bag‘ishlaydigan, mustaqilligimizning asl mazmun-mohiyatini mujassam etgan go‘zal bir shior yangraydi. Biz ana shu shiordan ruhlanib, eng aziz va mukarram ayyom – mustaqillik bayramini intiqlik bilan kutamiz. Chuqur ma’no va sermazmun fikrga chorlaydigan bu shiorlar aslida faqat bayram ramzi emas, balki butun faoliyat yo‘nalishimizga yo‘l-yo‘riq beradigan ma’naviy mezondir.

Mana, “Vatan uchun, millat uchun, xalq uchun!” degan shior ham har bir vatanparvarning qalbini jumbishga keltiradi. Bu so‘zlar harbiylar uchun yangi bir ruhlanish, mashq maydonida har qadamga, har bir harakatga ma’no bag‘ishlaydi. Ular qo‘lidagi qurol bilan Vatan tinchligini asrash asnosida, ko‘zlaridagi chaqnoqni el farovonligi uchun yo‘naltirish – mana shu shiorning asosiy mazmun-mohiyatini ochib beradi.

Kasbim taqozosiga ko‘ra, harbiylar bilan yaqin hamkorlikda faoliyat olib boraman. Shu bois har bir yangi shiorning nechog‘li ko‘tarinki, inson qalbiga ta’sirchan bo‘lishi meni hamisha quvontiradi. Chunki harbiylar uchun shior – bu shunchaki so‘zlar yig‘indisi emas. U – burch va sadoqat qasami, mardlikka chorlov, Vatanga xizmat yo‘lidagi yo‘lchi yulduz sanaladi.

Shiorda uch muqaddas va aziz tushunchaga urg‘u berilgan. Bular – Vatan, millat va xalq. Xo‘sh, biz bu jonga yaqin tushunchalarni nechog‘li idrok etamiz, ularni qanday tushunamiz?

VATAN – kishining kindik qoni to‘kilgan tuproq, ota-bobolari yashab o‘tgan manzil. Shu bois inson o‘z ajdodlarining xoki yotgan bu muqaddas zaminni hech qanday iddaolarsiz, ta’malarsiz yaxshi ko‘radi. Boshimizga og‘ir kunlar tushganda, qalbning bir chekkasida, albatta, Vatanning surati namoyon bo‘ladi va bizga qat’iyat, bardosh, umrga mazmun baxsh etadi.

MILLAT – insonning kimligini, ruhi va qiyofasini belgilaydigan eng katta omil. Kishi qaysi millatga mansub bo‘lmasin, u o‘sha millatning taqdiri, sharafi va mas’uliyatiga sherikdir. Biz – qadimiy turkiy millatning bir tarmog‘i, tarix silsilalarida o‘z yo‘lini topgan, dunyoga minglab buyuk siymolarni yetkazgan o‘zbek xalqimiz. “O‘zbek” nomi zikr etilganda, ko‘z oldimizda Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek kabi jahon ilm-fan va madaniyatiga ulkan hissa qo‘shgan ajdodlarimiz gavdalanadi. Ular bizning iftixorimiz, yoshlar uchun yo‘l yorituvchi ma’naviy charog‘imizdir.

Dunyoda qancha mamlakat bo‘lsa, ularda istiqomat qiluvchi insonlar guruhi ham bor, u xalq deb ataladi.

XALQ so‘zi arab tilida “yaratilgan” degan ma’noni beradi. Millatdan farqli o‘laroq, xalq faqat bir tilda so‘zlashuvchi insonlar guruhidan iborat emas, xalq tarkibida turli millat vakili bo‘lishi mumkin. Masalan, Vatanimiz O‘zbekistonda ham 130 dan ortiq millat vakili yashaydi, ular birlashib, O‘zbekiston xalqini tashkil etadi. Xalq – bu shunchaki odamlar to‘dasi, olomon emas. U ma’lum bir maqsad yo‘lida birlashgan, ongli va tafakkurli, o‘z istiqbol rejasiga ega bo‘lgan insonlar jamiyati hisoblanadi. Xalq – dunyodagi eng qudratli kuch. Buyuk Cho‘lpon aytganidek, “Xalq dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir!”

Xalqning qudrati cho‘llarni bo‘stonga aylantiradi, daryolar o‘zanini o‘zgartiradi, tog‘larni joyidan siljitadi. Xalqqa bas keladigan kuch yo‘qdir. Shuning uchun ham bobolarimiz bejiz aytmagan “Xalq bir luqmadan bersa – to‘ydiradi, bir mushtdan ursa – o‘ldiradi”. O‘zbek xalqi ana shunday bemisl qudrat sohibi. Ikkinchi jahon urushi yillarida xalqimiz turli millatga mansub bo‘lgan millionlab yetim bolalarni beminnat o‘z bag‘riga olganini, 45 kunda Katta Farg‘ona kanalini bunyod etganini, minglab gektar cho‘llarni o‘zlashtirganini, tog‘lar bag‘rini tikkasiga yorib o‘tib, Qamchiq dovoni yo‘lini qurganini tarix hali unutgani yo‘q. Ha, xalq bor joyda hayot, mehr va qudrat bor. Xalqning quvonchi – hammaning quvonchi, uning dardi – butun yurtning dardi. Biz bir-birimizdan kuch olamiz, birgalikda yurt taqdirini belgilaymiz. Shuning uchun ham xalqning farovonligi – davlatning quvvati, uning birdamligi –  yorug‘ kelajak kafolati sanaladi.

Bugun o‘zbeklar birlashgan, maqsad yo‘lida jipslashgan, Vatanning obodligi va xalqning farovonligi uchun bunyodkorona mehnat qilayotgan millat. Biz kelajakni qurishda nafaqat o‘zbeklar, balki barcha turkiy xalqlar bilan yelkadosh bo‘lib, tarixdan kuch, ajdodlar merosidan ilhom olamiz. Chunki Vatan – yurak, millat – ruh, xalq – qudrat. Va biz ana shu uch muqaddas ne’matni asrab-avaylab, kelajakka meros qilib qoldirishga burchlimiz.

BARCHAMIZNING MAQSADIMIZ BITTA: Vatanimiz tinch va osoyishta, millatimiz abadiy, xalqimiz farovon bo‘lsin. Zero kishining Vatani tinch, ozod bo‘lmasa, u o‘z uyida xotirjam yasholmaydi. Millat parokandalikka yuz tutsa, o‘z tilini, urf-odatlarini unuta boshlasa, bunday millatning kelajagi bo‘lmaydi. Chunki millatni millat qilib turadigan asosiy qadriyat uning tili va an’analaridir. Agar xalq farovon yashamasa, uning Vatan hamda millat singari buyuk tushunchalar bilan ishi bo‘lmay, faqat o‘z g‘am-tashvishi bilan andarmon bo‘lib qoladi. Shuning uchun so‘nggi yillarda Yurtboshimiz tomonidan qabul qilinayotgan qaror va farmonlarning aksariyati aholining turmush darajasini yaxshilashga, el-u yurtni obod qilishga qaratilmoqda. Va xalqimiz ham bu g‘amxo‘rlikka javoban Vatan ravnaqi yo‘lida mehnat qilayotir.

TINCHLIK – barcha yutuq va yuksalishlar poydevori. Shu bois Vatanning tinchligi, chegaralar daxlsizligi va milliy xavfsizlik masalasi har doim birinchi o‘rinda turadi. Bu esa, avvalo, harbiylarimiz zimmasidagi muqaddas va sharafli burchning nechog‘li salmoqli ekanidan dalolat beradi.

Bugun O‘zbekiston o‘zining qudratli armiyasiga ega, u ilm-fanning so‘nggi yutuqlari asosida yaratilgan zamonaviy aslahalar bilan qurollangan. Jasur harbiy xizmatchilarmiz Qurolli Kuchlar Bosh Qo‘mondoni rahbarligida Vatan, millat va xalq uchun har lahzada hushyor turib, o‘z zimmalaridagi mas’uliyatni sidqidildan ado etmoqda.

Biz harbiy qismlarda o‘tkaziladigan tadbirlarda ko‘p ishtirok etamiz. Har gal harbiylar bilan hamsuhbat bo‘lganimizda ularning nigohlaridagi ishonch va qat’iyatni ko‘rib, faxrga to‘lamiz. Bugungi o‘zbek askari har jihatdan yetuk: jismonan sog‘lom, ma’nan barkamol, ruhan qat’iyatli inson! Chunki u o‘z tomirida Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur kabi daholar qoni oqayotganini teran tushunadi va ularga munosib bo‘lish uchun harakat qiladi. Harbiylarimiz Vatan, millat va xalq tushunchalarini o‘z qalblariga jo qila olganlari bilan ham biz uchun qadrli va ardoqlidir.

“VATAN UCHUN, MILLAT UCHUN, XALQ UCHUN!” qanday hayotbaxsh va ko‘ngilga yaqin shior! Unda el-yurtimizning shonli tarixiga ehtirom va buyuk kelajakka bo‘lgan umid mujassam. Ana shu yuksak tushuncha mushtarakligidan paydo bo‘ladigan pokiza bir istak O‘zbekistonning nurli ertangi kuniga bo‘lgan ishonchdir. Qalblarimizda shu ishonch bor ekan, O‘zbekiston degan yurt ham to abad gullab-yashnayveradi.

Feruza SAPAROVA,

 Mudofaa vazirligi huzuridagi Jamoatchilik kengashi

Jizzax viloyati mintaqaviy bo‘linmasi mutaxassisi

Xristofor Kolumb – uni Amerikani Yevropa uchun ochgan shaxs, mashhur dengizchi sifatida e’tirof etishadi. Haqiqatan ham, u hayoti davomida yuksak cho‘qqilarni egalladi. Dengizchining o‘limidan keyin ham shuhrati oshsa-oshdiki, aslo pasaygani yo‘q. Hatto uning jasadi oddiy odamlarnikiga nisbatan yuksakroq munosabat qaratishga undadi.

1506-yil. Ispaniyaning Valyadolid shahri. Aynan shu makonda Kolumb dunyo bilan xayrlashdi. Bir umr Xudoni zikr etib, qiyin vaziyatlarda uning yordam berishiga ishonib yashagan dengizchi dindorlardek izzat-ikrom ko‘rsatilib dafn etildi.

Amalga oshmaydigan ish ekanini bilsa-da, u o‘limi oldidan yozgan vasiyatida o‘zi kashf etgan ajib mamlakat, ya’ni “Yangi dunyo”ga dafn qilishlarini yozib qoldirdi. Karib orollari sohiliga yetganda u jannat manzaralarini ko‘rayotgandek bo‘ldi. Shu bois orolning tub aholisini soddadil va pok odamlar timsoli deb o‘yladi. O‘sha jannatmakon hudud uning kemalarida Yevropada yangi, shu bilan birga qo‘rqinchli kasallik paydo qilgan bo‘lsa-da, Kolumb umri oxirigacha yaxshi taassurotlar bilan yashadi.

U shu yerda o‘lishni va o‘zi ochgan zaminda manguga yotishni xohlardi. Uning vasiyati amalga oshmadi. Sabab qilib esa Ispaniya uchun qahramon sanalgan insonni so‘nggi yo‘lga kuzatish uchun arziydigan cherkov yo‘qligi ko‘rsatildi.

Jasad Valyadolidda dafn qilingach, 3 yil o‘tib, bu yer unga arzimasligi aytildi va o‘sha paytlarda o‘g‘li hukmronlik qilgan Sevilya monastrligiga olib ketildi.

Nihoyat, oradan 18 yil o‘tib, ispaniyaliklar Xristofor Kolumbning oxirgi tilagini bajarishga qaror qilishdi. Orzu qilingan kema uning tobutini olib, okean ortiga jo‘nadi. Dengizchining oxirgi qo‘nim topadigan joyi Santo-Domingo ibodatxonasi deb belgilandi, ammo sayohat bu bilan tugab qolmadi. Qabriston joylashgan hudud Fransiya mustamlakasiga aylangach, Ispaniya o‘ziga qadrli bo‘lgan barcha narsalarni bu joydan olib ketdi. O‘z-o‘zidan Kolumb jasadini ham Kubaga ko‘chirishdi. 1898-yilda Kuba yo‘qotilgandan keyin yana tobut okean ortiga qaytib, Sevilyadagi o‘g‘li Fernando qabri yoniga dafn qilindi.

Tarix uchun ahamiyatli hisoblangan bu qaytish, Kolumb tasavvuridagi jannat o‘zining kashfiyotchisini qabul qilmadi, deb baholandi…

Lekin XIX asrning oxiriga kelib, Kolumb qabri atrofida ko‘pgina jumboqlar paydo bo‘la boshladi. 1877-yilda ishchilar Santo-Domingo ibodatxonasi poydevorlarini mustahkamlash vaqtida urna (o‘liklar kuli saqlanadigan yerto‘la)da “Shuhratli erkak Kristobal Kolon” degan yozuvga duch keldi. Topilma ichida 13 ta katta, 28 ta mayda suyak bor edi. Dominikanliklar bu topilmani soxta deb bildi. Shu bilan birga ispan monaxlari ham bu voqea mutlaqo yolg‘on degan fikrga keldi.

Butun XX asr davomida Ispaniyada ham, Dominikan Respublikasida ham haqiqiy tobut o‘zlarida deb hisoblandi.

2002-yilda sevilyalik tarix o‘qituvchisi Marsial Kastro va esteplik biologiya o‘qituvchisi Serxio Algarrada bu jumboqqa yechim topishga urinib ko‘rdi. Ular Kolumb va o‘g‘li Fernando qabridan DNKlar olib, solishtirib ko‘rish maqsadida, ruhoniylar jamiyatiga murojaat qildi. Ruxsat olisholmagach, Grinad universitetining bir guruh olimlarini qiziqtirib qo‘ygan bu tajriba ishlari ruhoniylar roziligi bilan amalga oshirildi. 2004-yilga kelib, tadqiqotchilar antropologik ekspertiza natijalarini e’lon qildi. Shu narsa aniq bo‘ldiki, Ispaniyaning Sevilya ibodatxonasidagi suyaklar 45 yoshli odamga tegishli edi. Kolumb esa vafot etganida 55-60 yoshlar orasida, kuchli va baquvvat shaxs bo‘lgan. Xullas, olimlar asrlar davomida ispaniyaliklar o‘zlarida deb bilgan dengizchi jasadi boshqa birovga tegishli ekanini bugun ishonch bilan ayta oladi.

Shu yo‘sinda, bugungi qarashlarga ko‘ra, Xristofor Kolumb jasadi Dominikan Respublikasidagi ibodatxonada saqlanmoqda.

Suhrob SHЕROV

– Sherzod, qani ur, polvon, ur! Biz yoningdamiz.

O‘n yetti yoshlardagi durkun yigit davradagi raqibini ikki musht bilan yerga qulatdi. Atrofini o‘rab turgan o‘ttiz chog‘li kurash ixlosmandlari “qoyil, qoyil!”, deya qarsak chalib yuborishdi.

– Mana buni haqiqiy bokschi, deydi, bir soat ichida to‘rtta raqibni mag‘lub etdi, – uni qo‘llab turgan akaxonlaridan biri Rizo davraga chiqib, Sherzodning yelkasiga shapatilab qo‘ydi va o‘ng qo‘lini baland ko‘tardi. – Bunday yigitlarga pul tikkan adashmaydi! – dedi g‘urur bilan atrofga nazar tashlab.

– Rahmat, aka, hammasi sizlarning sharofatingiz bilan, – erishgan yutuq va atrofidagi hamd-u sanolardan kuchiga kuch qo‘shilib, turgan yigitcha “akaxon”lariga mamnun nazar tashladi…

– O‘g‘lim, yuzingga nima qildi, qovog‘ing aralash ko‘karib ketibdi? – Mahmuda opa bolasining ahvolini ko‘rib, qo‘rqib ketdi. – Ko‘zing zaxm yemaganmi, ishqilib?

– Oyi, vahima qilavermang, boks bilan shug‘ullanishimni bilasiz. Bunday bo‘lishi tabiiy hol, – ensasi qotdi Sherzodning.

– Sport to‘garagiga qatnayotganingga uch yil bo‘lyapti, o‘g‘lim. Nechta musobaqada o‘rin olding. Xudoga shukr, biror marotaba lat yemagansan. Ammo keyingi paytlarda goh oyog‘ing, goh qo‘ling shikastlanyapti. Tinchlikmi?

– Yosh boladek so‘roqqa tutavermasangiz-chi, endi yigitman, aql-u hushim joyida!

– Katta bo‘lib qoldim, degin… – o‘g‘lining qo‘pol fe’l-atvoridan ranjidi Mahmuda opa. – Kollejni bitirishingga hali ikki yil bor. Kelajakda institutda o‘qishing kerak. Dadang ikkimiz katta sport musobaqalarida ishtirok etishingni, g‘olib bo‘lib, dunyoga chiqishingni orzu qilamiz. Sen bo‘lsang, ko‘cha bezorilariga qo‘shilib yuribsan, shundaymi?

Sherzodning rangi o‘zgardi. “Bundan chiqdi, boks bilan noqonuniy shug‘ullanayotganimdan ota-onamning xabari bor. Ularga kim yetkazdi ekan?” qilmishini xaspo‘shlashga chora izlay boshladi u.

– Nimalar deyapsiz, onajon, ko‘chadagi bezorilarga qo‘shilishga mening vaqtim yo‘q. Uy, kollej, sport deganlaridek… – kalovlandi Sherzod.

– Unda, nega ustozing “Sherzod bir haftadan buyon shug‘ullanishga kelmayapti. Respublika musobaqasiga tayyorlanishi kerak”, dedi.

– Trenerim… Rafiq akami? Qachon uyga keldi? – yolg‘oni fosh bo‘lgan yigitcha hayajonini yashira olmadi.

– Kollejdan seni topa olmagach, uyga kelibdi. Dadang bilan sen haqingda ancha suhbatlashdi.

– Aka, akajoon, ko‘zingizga nima qildi? – ona-bolaning suhbatini uch yoshdan oshgan Farangizning nolishi bo‘ldi. – Sizni kim urdi, og‘riyaptimi?

Akasiga astoydil ichi achib, lablari burilib turgan singilchasini Sherzod qo‘liga ko‘tardi. Uning mayin tovushi, mehribonligidan muammolarini birzumga unutdi. Uch o‘g‘ildan keyin tug‘ilgan qizaloq akalarining chin malikasi edi.

– Yiqilib tushdim, asalim, shunga ko‘karib qoldi. Sizga yangi qo‘g‘irchoq olib keldim, “inga”lab ovoz chiqaradiganidan, ko‘rdingizmi?

– Yo‘q.

– Hozir ko‘rsataman…

Tanbeh berishga shay turgan Mahmuda opa aka-singilning kayfiyatini buzishni istamadi. “Dadasi tergab qo‘yar”, xayolidan o‘tkazdi u.

* * *

– Rizo aka, bir muddat ko‘chadagi kurashni to‘xtatib turmasam bo‘lmaydi, – gavdasidan ot hurkiydigan uch yigitning qarshisida boshini eggan ko‘yi uzrini aytdi Sherzod. – Trenerim kecha uyga borib, ota-onamga…

– Ota-onangga shikoyat qilgan, shundaymi? – fikrini davom ettirishga qiynalib turgan yigitchaning so‘zini ilib ketdi pul uchun uni kurashga yollayotgan yana bir “akaxon”i Akobir. – Namuncha boshingni egmasang, sher yigit? Bizning harakatimiz bilan manaman degan bokschilar tan oldi seni. Hurmating osmonda, boshingni qancha baland tutsang arziydi. O‘zingni qo‘lga olib, keyingi jang haqida o‘yla. Agar hozir ortga qaytsang, sening chekinishingni kutib turganlar yangi raqibidan qo‘rqdi, deb o‘ylashadi.

– Ustozim Rafiq aka ota-onamga respublika chempionatiga tayyorgarlik ko‘rishim zarurligini uqtiribdi. Keyin mana bu ishlarimdan xabar topgan ko‘rinadi, – “akaxon”lar qo‘lidan osonlikcha qutula olmasligini anglab turgan Sherzod vaziyatni tushuntirishga harakat qildi. – Dadam har bir qadamimni nazoratga olgan.

– Juda yaxshi, darsingdan qolma, shug‘ullanishingni davom ettir. Ota-onangning aytganini qil, – mehribon qiyofa, samimiy ohangda Sherzodga maqsadini muhrlashga harakat qildi Rizo. – Ammo haftada bir marta biz bilan birga bo‘l! Buni haqiqiy kurash deydilar, uka, bunday kurash bilan er yigitlar shug‘ullanadi. Bu ringdagi qandaydir oliftagarchilik emas.

– Haq gapni aytding, Rizo! – hamtovog‘ining gapini ma’qulladi Akobir. – Yuragida o‘ti bor, qo‘rqmas, mard yigitlarning maydoni bu. Sherzod bunga arziydi, unga yetadigani yo‘q, – o‘zini ko‘rsatishga ishtiyoqi baland, maqtovlarga o‘ch o‘smir yigitning yuragiga o‘t qaladi u. – Yana ikki-uch kurashdan so‘ng kurash maydonimizning qiroliga aylanadi…

Sherzod “akaxon”larining maqtovi, unga bildirgan ishonchidan tog‘dek yuksaldi. “Ota-onam kurashda nimani ham tushunardi? Mushtumning zo‘rligini, ko‘ksimdagi yuksak orzularni mana shu akalarim biladi. Atrofga tanitgan ham shular”, noto‘g‘ri qadamini oqlashga, ko‘chadagi kurashini davom ettirishga imkon izlay boshladi. “Ringda ham, ko‘chada ham eng zo‘ri o‘zim bo‘laman hali. O‘shanda oyim bilan dadam meni tushunadi, mendek o‘g‘illari borligidan faxrlanadi. Nozima esa…” yuragi hapriqdi yigitchaning, “Nozima, albatta sevgimni rad etolmaydi”. Shirin xayollarga berildi u.

O‘sha kun… o‘sha mudhish kundagi voqea, to‘g‘rirog‘i, fojia Sherzodning hayotini ostin-ustun qilib yubordi. Kurash maydoniga o‘zidan ko‘ra gavdali yigit chiqdi.

– Sherzod! Uni ayama, sen undan kuchlisan, o‘zingni ko‘rsatib qo‘y! – “akaxon”larining biri qo‘yib, biri unga “ruhan tayanch” bo‘lish asnosida uqtira boshlashdi.

– Uning xohlagan joyiga musht tushirishing mumkin. Yiqitsang, bo‘lgani, yutuq bizniki bo‘lishi kerak.

– Ha, bu safar g‘olibga katta pul tikilgan. Agar yutsang, obro‘ying yanada oshadi. Unutma, biz yoningdamiz! Har bir harakatingga o‘zimiz javob beramiz. Uni mushting ostida ezib tashla!..

Mashhuri jahon bo‘lishni istagan yigitcha shunday qildi… Raqibi qaytib oyoqqa turmadi…

* * *

– Mahkum Turdiyev, sen bilan ko‘rishgani onang keldi, tezda uchrashuv joyiga bor, – Sherzod tarbiya koloniyasi xodimining buyrug‘idan hushyor tortdi.

– Xo‘p bo‘ladi! – dedi-yu, o‘sha tomonga yugurdi.

“Onam… onajonim kelibdi, Farangizni olib keldimikan, uni juda sog‘indim”. Sherzodning xayolidan singilchasi nari ketmasdi. “O‘tgan gal olib kelishmagandi. “Seni so‘rab, akam qani, nega kelmayapti, deb xunob qildi, rasmingni qo‘lidan qo‘ymaydi, rasmingga qarab, tinmay seni chaqiradi. Yo‘qligingga zo‘rg‘a ko‘nikdi, shuning uchun olib kelmadik”, deyishgandi. Ishqilib, olib kelishgan bo‘lsin-da”.

Sherzod uchrashuv xonasida birinchi bo‘lib singilchasiga ko‘zi tushdi. Qo‘g‘irchoqdek kiyinib olgan qizaloq ko‘zlarini katta-katta ochib, akasiga bir muddat termilib turdi-da, “akajooon”, deb unga quchog‘ini ochdi.

– O‘zimning jajji malikam, – u singilchasini ko‘tarib, yuzini yuziga bosdi, so‘ngra onasining bag‘riga intildi.

Jajji jigarini sog‘ingan yigitning og‘ziga so‘z kelmasdi. U Farangizni ko‘tarib, deraza oynasidan tashqarini ko‘rsatish bahonasida ko‘zyoshini yashirishga harakat qilardi. O‘g‘lining holatini sezib turgan onaizor mujgonlari yoshga to‘lgan holda uning o‘ziga kelishini kutdi. “Qanday bolam bor edi-ya! Butun mahalla havas qilardi. Ustozi jahon chempioni bo‘lishiga ishonardi, – bag‘ri kuyuk Mahmuda opa o‘g‘liga termilgan ko‘yi ko‘zyoshini ichiga yutardi. – Uni yo‘ldan adashtirganlar davrini surib yuribdi, Sherzodbekni xayollariga ham keltirgani yo‘q. Aslida hamma ayb bizda, bolamizni o‘z vaqtida bu yo‘ldan qaytara olmadik, yomonlar changalidan asrolmadik. Oqibatda bir yigitning umriga zomin bo‘lishdi, o‘zlari esa…”

– Oyi, dadam kelmadimi, ukalarim yaxshimi? – o‘zini qo‘lga olgan Sherzod onasidan ko‘p narsani bilishni istardi. Negadir dadasi kelmayapti, ukalaridan ham darak yo‘q.

– Dadang kelmoqchi edi, ishlari ko‘pligidan hech yo‘llari ochilmadi, – otasining yuragi ushlab, shifoxonada yotganini bildirmadi ona. – Ukalaring o‘qish bilan band. Yanagi safar hammamiz birga kelamiz. Sen yaxshi ko‘radigan shirinliklar olib keldim, – gapni boshqa tomonga burdi Mahmuda opa. – Issiq ovqat ham bor. Ovqatlanib olgin, bolam…

Ona-bola har doimgidek uzoq suhbatlashdi. Qarindosh-urug‘, do‘st-yor, mahalladoshlar… Bularning barchasi Sherzod uchun qiziqarli. Agar ukalaridan birortasi kelganda sinfdoshi Nozima haqida so‘ragan bo‘lardi. Axir uning ko‘ngil siridan ikkisining ham xabari bor. Biroq… biroq u qizning nomini tilga olishga loyiqmikan? Eh, qani endi, bu kunlar tushga aylansa, mahkumlar safida emas, tengqurlari yonida bo‘lsa…

– O‘g‘lim, endi uyga qaytmasak bo‘lmaydi, kech tushib qoladi. O‘zingni ehtiyot qil, biz yana kelamiz, – bolasidan doimo xavotirda, bedor onaizor jigarporasining dilidagini uqib turardi, go‘yo. Unga qiladigan nasihati bisyor. Ammo qattiq gapirishdan o‘zini tiyadi. – Hayoting hali oldinda, bolam, senga ishonamiz, sendan umidimiz katta, hammasi yaxshi bo‘ladi.

– Onajon… meni kechiring… – Sherzod boshqa gap ayta olmadi.

Akasidan bir lahza yiroqlashmagan Farangiz hushyor tortdi. Demak, yana undan ayriladi.

– Akajon, biz bilan ketasiz-a?

Singilchasining o‘pkasi to‘lib qayta-qayta bergan savoliga Sherzod mum tishladi. Ayniqsa, xayrlashuv chog‘i onasining mungli nigohidan ko‘ksiga og‘riq kirdi. Ko‘zyoshi yuzini yuvib, akasiga qo‘lini cho‘zgancha “Akamni tashlab ketmaylik. Akajooon!” – yig‘lab ketayotgan qizaloqning nolasi, “Akang ertaga uyga boradi, qizim”, – onasining qaltiroq tovushi vujudini qaqshatib o‘tdi.

Sherzod onasidan har gal “Bizning gapimizga kirganingda shunday kunlar hayotingda bo‘lmasdi, qamoqxonada o‘tirmasding”, degan tanbeh kutadi. Ammo unday bo‘lmaydi. Uning hayot sinovi, sabr va bardosh haqidagi nasihatlari ko‘ksidagi alamni yengillatgandek bo‘ladi. Biroq…

U mahkumlar safiga qaytar ekan, volidasining “Sendan umidimiz katta”, degan so‘zi qulog‘i ostida sado berib turardi. U shunga qodirmikan, qodir bo‘la olarmikan?.. Yuragini kuydirgan alamli nido og‘ir tosh yanglig‘ qaddini egib borardi. Yigitning yig‘lagisi, o‘kirib yig‘lagisi kelardi…

Zulfiya YUNUSOVA,

“Vatanparvar”

Tarixning chang bosgan sahifalarini varaqlar ekanmiz, har bir buyuk davlatning qudrati nafaqat qilich, balki so‘z kuchiga ham tayanib barpo etilganiga guvoh bo‘lamiz.

Amir Temur hukmronlik qilgan XIV asr oxiri va XV asr boshlarida O‘rta Osiyo nafaqat siyosiy va harbiy qudrati bilan, balki madaniy-ma’naviy yuksalishi bilan ham boshqa davrlardan ajralib turgan.

Bu davrda davlat boshqaruvi, harbiy yurishlar, iqtisodiy rivojlanish qatorida ma’naviy hayotga ham katta e’tibor berilgan. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan ijodkorlar – baxshilar o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan va o‘z davrining og‘zaki tarixchilari, madaniyat targ‘ibotchilari sifatida tan olingan.

Muiniddin Natanziyning “Muntaxab ut-tavorixi muiniy” asarida keltirilishicha, Amir Temur davrida barcha harbiy yurishlar tafsilotlari hamda har bir jangning bayoni o‘z vaqtida baxshilar (bitikchilar) tomonidan turkiy tilda uyg‘ur yozuvida yozib borilgan.

BAXSHILARNING ASOSIY VAZIFASI tarixiy voqealarni doston qilish, xalq orasida tarqatish bo‘lgan. Bu holat yozma manbalar yetarlicha tarqalmagan davrda og‘zaki tarixni saqlab qolishda muhim vosita bo‘lib xizmat qilgan. Ayniqsa, Amir Temurning To‘xtamishxon ustidan g‘alabasi, Hindistonga yurishi, Osiyoning turli hududlariga qilgan safarlari haqida baxshilar tomonidan yaratilgan dostonlar o‘sha voqealarning xalq orasida saqlanishiga sabab bo‘lgan. Ular har bir yurish tafsilotini, janglarda ko‘rsatgan jasoratlarni obrazli shaklda ifodalab, kelajak avlodlarga ibrat sifatida yetkazgan.

Mirzo Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy” asarida esa Zahiriddin Muhammad Bobur Hamza Sultonga qarshi jangda g‘alaba qozonganida, Jonahmad atka boshchiligidagi Muhammad Haydar mulozimlari jasorat ko‘rsatib, dushmanning bir sarkardasini tirik ushlashadi. Jangdan so‘ng Bobur: “Bu – Mirzo Haydarning birinchi ishi, binobarin baxshilar daftariga uning nomini yozishsin”, deya keltiriladi.

Yuqoridagilardan ko‘rish mumkinki, baxshilarning vazifasi safar davomida har bir jang yoki boshqa muhim voqea tafsiloti hamda jangda ish ko‘rsatganlar nomini darhol, hatto o‘sha voqea yuz bergan joyning o‘zida qog‘ozga tushirish bo‘lgan.

Shuningdek, baxshilar askarlar orasida ma’naviy tarbiya beruvchi, ularni janglarga ruhlantiruvchi sifatida ham faol bo‘lgan. Harbiy yurishlar oldidan aytilgan dostonlar orqali askarlar qalbida sadoqat, mardlik, vatanparvarlik tuyg‘ulari kuchaytirilgan. Temuriylar saroyida o‘tkazilgan marosimlar, bayramlar, tantanali qabul va ziyofatlar baxshilarsiz o‘tmagan. Bu esa ularning jamiyatdagi o‘rnini yanada oshirgan.

Baxshilar ijodida nafaqat siyosiy va harbiy voqealar, balki xalqning ijtimoiy hayoti, urf-odatlari, axloqiy me’yorlari, diniy e’tiqodlari ham aks etgan. Bu orqali ular tarixiy, madaniy va etnografik ma’lumotlarning og‘zaki ravishda saqlanishiga xizmat qilgan. Ularning dostonlarida ko‘plab tarixiy shaxslar obrazlari jonli ifodalangan bo‘lib, bu obrazlar orqali xalq ongida ideal inson timsollari shakllangan. Ayniqsa, Temurning jasorati, adolati va dono siyosatini madh etuvchi asarlar, uni faqat sarkarda emas, balki xalqparvar va millatparvar rahbar sifatida ko‘rsatgan.

Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida keltirilishicha, Temur davrida baxshilar xalq orasida yurt sultoni qilgan ezgu ishlardan hikoya tarqatib, buyuk sarkardani madh etib, qarshilik ko‘rsatgan dushmanlarni turli usullar bilan taslim qilgani haqidagi rivoyatlar bilan odamlar ongiga ta’sir o‘tkazgan. Shuningdek, sarbozlar safarbar qilingach, baxshilar jangchilar qatorida qo‘rquvsiz, hissiz holda har bir yurish tafsilotini kunma-kun, hodisama-hodisa bayon qilib, voqelikni qog‘ozga tushirib borgan.

BAXSHILARNING IJODI tarixiy xotirani jonli saqlash bilan birga milliy ong va o‘zlikni anglashda ham muhim rol o‘ynagan. Ular xalqning turmush tarzini, til boyligini, xalqona hazil-mutoyiba va hikmatlarni dostonlarga singdirgan. Bu esa, o‘z navbatida, o‘sha davrning ijtimoiy-madaniy manzarasini yanada to‘liq tasavvur qilishimizga yordam beradi.

Amir Temur o‘zining “Temur tuzuklari”da axloqiy tarbiya, milliy birlik, tarixiy xotira va ruhiy kuch haqida ko‘p marotaba ta’kidlaydi. Uning bu qarashlari davr madaniyatida o‘z aksini topgan. Baxshilar esa aynan shu tamoyillarni xalqqa yetkazuvchi, ruhiy qudratni mustahkamlovchi vosita sifatida faoliyat yuritgan.

Umuman olganda, Amir Temur davrida baxshilar nafaqat san’atkor, balki madaniyat targ‘ibotchilari, tarixiy guvohlar va xalq ma’naviyatining ko‘zgusi bo‘lgan. Ularning xizmatlari orqali xalq o‘z tarixini, qahramonlarini va qadriyatlarini unutmagan.

Baxshilar faoliyatini tahlil qilish orqali Temur davrida so‘zning qanday ulkan kuchga ega bo‘lganini, madaniyat va ma’naviyatga qanday yuksak e’tibor berilganini ko‘rishimiz mumkin.

Leytenant

Mansurbek JABBOROV,

“Vatanparvar”

Ajdodlar merosini o‘rganish har bir davr uchun ahamiyatli vazifa hisoblanadi. Ayniqsa, yaqin o‘tmishdagi hodisalarni tahlil qilish va undan to‘g‘ri xulosa chiqarish maqsadga muvofiq.

Vatanimiz tarixiga nazar solsak, har bir davrda xalqi va yurti uchun fidoyilik qilgan ko‘plab xalqparvar ajdodlarimiz nomini ko‘ramiz. Bu ulug‘ siymolar ichidan jadidlik harakati a’zolari, ayniqsa diqqatga sazovor. Chunki ular o‘ta murakkab siyosiy vaziyatda, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’rifiy jihatdan ortda qolayotgan yurt taqdiri uchun butun hayotini baxshida etgan. Masalaning juda nozik jihati shundaki, jadidlik harakatiga nafaqat mard o‘g‘lonlar, hatto yurt taqdiriga befarq bo‘lmagan xotin-qizlar ham faol ishtirok etgan.

Bularga huquqshunos Diloro Yusupova (1911–1981), tibbiyot xodimi Xayriniso Majidova (1905–1938), jurnalist Maryam Sultonmurodova (1905–1971), shifokor Matluba Muhammedova (1911–1968) kabi o‘zbek ayollarini misol keltirish mumkin. Ushbu maqoladan maqsad tarixiy ma’lumotlarni takrorlash emas, balki o‘sha ma’lumotlarda nomi keltirilgan jadid ayollarning hayoti, ijodi, faoliyati, ayniqsa bugungi kun uchun zarur bo‘lgan jasorati, ya’ni har qanday vaziyatda el manfaati, yurt kelajagini har narsadan ustun qo‘ygani hozirgi zamon ayollari uchun katta ibratdir.

Birinchi o‘zbek ayol huquqshunosi Diloro Yusupova otasi Sobirjon Yusupov bilan birga millatimiz huquqshunoslarining birinchi maktabini yaratishda jonbozlik ko‘rsatgani bilan tariximizda o‘chmas iz qoldirdi. Diloro Yusupovaning hayoti otasining siyosiy qarashi tufayli ta’qib va quvg‘inlarda kechdi. U 1922-yili juda yoshligiga qaramay, Buxoro xalq jumhuriyati tomonidan Moskvaga o‘qishga yuborilgan. U yerda O‘zbek maorif instituti qoshida ta’lim oladi. 1926-yilda Diloro Toshkent komsomolining okrug qo‘mitasida ish boshladi. Ayni paytda u O‘rta Osiyo davlat universiteti (SAGU)ning sud bo‘limiga o‘qishga kirib, 1929-yilgacha tahsilni davom ettiradi. Diloro 1929-yili institutni bitirib, Samarqandga yo‘llanma bilan ishga yuborilgan. U yerda bir yil davomida suv xo‘jaligi boshqarmasida ishladi.

Diloro Yusupova Samarqandda Moskvadaligidayoq tanishgan, bu vaqtda O‘zSSR Oliy sudi sudyasi bo‘lgan namanganlik Muhammadjon Mo‘minov (1903–1938) bilan turmush qurgan. Diloro dastlab Muhammadjonning tavsiyasi bilan aspiranturaga tayyorlandi. Ular 1931-yili Toshkentga ko‘chib kelgach, Sovet huquqi ilmiy tekshirish institutiga o‘qishga kirdi. 1934-yil dekabr oyida institutni bitirish imtihonlarini topshirgach, yo‘llanma bilan Respublika prokuraturasiga ishga yuborilgan. Diloro sinov muddatidan so‘ng 1935-yildan O‘zbekiston Respublikasi Prokurori yordamchisi lavozimiga tayinlanadi.

Yosh oila baxtdan sarmast edi. Ishdagi ziddiyatlar, hasadgo‘y kimsalarning bo‘htonlariga qaramay, ular har kuni yangi-yangi g‘oyalar, asarlar ustida bahslashardi. Ularning bag‘rida farzandlari Marat va Surayyo ulg‘ayadi. 1937-yil 29-mart kuni tun allamahalida uy eshigini noma’lum nusxalar taqillatishdi. Qo‘lida orderini ko‘rsatib, M. Mo‘minovni “qora qarg‘a”ga joylab ketdilar. 1937-yil 22-sentabr kuni “xalq dushmani” Muhammadjon Mo‘minovning xotini, erining aksilinqilobiy faoliyatini yashirgan, deb 25 yoshli prokuror yordamchisi Diloro Yusupovani ham hibsga olishgan. Uning 6 yoshli o‘g‘li Marat hamda 4 yoshli qizi Surayyo bolalar uyiga yo‘llandi. 1938-yil 4-oktabrda Muhammadjon Mo‘minov 1927-yili Moskvada bo‘lgan namoyish rahbarlaridan degan bo‘hton bilan otib tashlandi.

Shundan so‘ng 1939-yil 14-mart kuni Diloro Yusupovaning ishi ko‘rilib, O‘zSSR JK 68-moddasida ko‘zda tutilgan jinoyat alomatlari topilmadi, degan xulosa bilan jinoyat ishi to‘xtatilgan. 1939-yil 19-mart kuni undan tergov vaqtida qo‘llangan qiynoq va so‘roqlar haqida hech qachon gapirmaslik haqida tilxat olib, qamoqdan bo‘shatishgan. 1956-yil 2-iyun kuni so‘roqda huquqshunos olima Xadicha Sulaymonova ustozi Muhammadjon Mo‘minov va Diloro Yusupova haqida shunday deydi: “Men 1932–1935-yillari Sovet huquqi instutida o‘qiganimda u kishi direktor edi. M. Mo‘minovning ma’ruzalarini hamma sevib tinglardi. U o‘z vaqtida yagona oliy ma’lumotli o‘zbek yuristi, haqiqiy olim edi”.

Jurnalist Maryamxon Sultonmurodova Germaniyada tahsil olgan. Undan bolsheviklar chindan ham hayiqar edi. Chunki u xorazmlik haqgo‘y va taraqqiyparvar inson Jumaniyoz Sultonmurodovning qizi bo‘lgan. Jumaniyoz Sultonmurodov harbiy tribunal rahbari, Xorazm Xalq Respublikasi Xalq komissarlari kengashi raisi, Xorazm kompartiyasi kotibi lavozimlarida ishlagan. Maryam Sultonmurodova 1919-yilda Toshkentdagi maorif maktab gimnaziyasini tamomlagach, oliy ma’lumot olish maqsadida 1920–1921-yillarda Orenburg tatar pedagogika institutida o‘qiydi. 1921-yili yozgi ta’tilda Xorazmga kelgach, Xorazm kompartiyasi markaziy kengashida avval adabiy bo‘limga, so‘ng ayollar bo‘limiga rahbarlikka tayinlanadi. Biroq og‘ir tarixiy sharoit va qiyinchiliklar unga ko‘nglidagidek ishlash imkonini bermaydi. Natijada 1922-yil iyulda Toshkentga kelib, O‘rta Osiyo davlat universitetining Ishchi fakultetiga hujjat topshiradi.

1922-yilning oktabrida Maryam Sultonmurodova Buxoro hukumati tomonidan Germaniyaga o‘qish uchun yuborilayotgan talabalar safiga kiritiladi. U 1924–1926-yillari Darmstadt oliy seminariyasida ta’lim oladi. 1926–1927-yillarda esa Berlin yaqinida Potsdam shahridagi “Fraunshulle” maktabida amaliyot o‘tadi. 1927-yili yozgi ta’til vaqtida Xayriniso Majidxonova bilan birga 29-iyuldan 18-avgustgacha Parij shahrida bo‘ladi. Ularning Parij opera teatri oshxonasida Ahmad Naim va Mustafo Cho‘qaylar bilan 2-3 daqiqalik uchrashuvi keyinchalik qatag‘on etilishi uchun asosiy bahona bo‘lgan. 1927-yilning kuzidan Maryam Berlin shahrining Vedding tumanidagi professor Finkelshteynning olti oylik hamshiralik kursini bitirib, 1928-yili SSSRga qaytgan.

Maryam Sultonmurodova Vatanga kelishi bilan so‘roq, ta’qiblar boshlanib ketdi. Avvaliga hech joydan ish berishmadi. Faqat 1929-yil fevralida Germaniyada ta’lim olgan Badri Sayfulmulk yordamida O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash komissarligiga qarashli bolalik va onalikni asrash institutiga hamshira bo‘lib ishga kiradi. Maryam 1929-yilning oxirlarida Asqar Ahmadbekov bilan oila qurib, 1933-yilgacha Kattaqo‘rg‘onda yashagan. Eri qamoqqa olingach, 1933-yili Toshkentga qaytib, O‘rta Osiyo davlat universitetiga ishga kirdi.

Biroq 1934-yili yana ishsiz qoldi. So‘ng “Guliston” jurnaliga, 1936-yildan ayollarning “Yorqin turmush” jurnaliga adabiy xodim bo‘lib ishga kirdi. Maryam o‘zbek matbuotida o‘zining olmon adabiyotidan qilgan tarjimalari va ayollarning o‘tkir ijtimoiy muammolariga bag‘ishlangan maqolalari bilan elga tanila boshladi. 1937-yil 13-sentabr kuni Maryam Sultonmurodova Germaniyada o‘qigan, “Turkiston” josuslik tashkiloti a’zosi deb, olti oylik norasida qizi Anora bilan qamoqxona azoblariga giriftor etilgan. Jazo muddati tugagach, Vatanga qaytib, Urganch tumanining Yangibozor fuqarolar yig‘inida hamshira bo‘lib ish boshladi. Biroq uning xursandchiligi yana uzoqqa bormadi. U 1949-yil 30-martda qayta qamoqqa olindi va bu gal ham eski “jinoyatlari” uchun uzoq Krasnoyar o‘lkasiga surgun qilindi.

Maryam Sultonmurodova 1957-yil 2-avgustda SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi tomonidan oqlandi. Biroq u to‘liq oqlanganidan keyin ham ro‘shnolik ko‘rmadi. Ta’qib to‘xtamadi, sevgan sohasi jurnalistika bilan shug‘ullanish u yoqda tursin, uning matbuot sahifalarini o‘qishiga ham to‘sqinlik ko‘rsatildi. Bu haqsizliklar ham Maryamning irodasini sindira olmadi, o‘zini bir lahza bo‘lsin aybdor deb bilmadi. Haqiqatga ishondi, insoniyligini yo‘qotmadi. Bu bilan sho‘rolar tuzumining sharmandali tarixida inson matonati timsoli sifatida qoldi. Maryam Sultonmurodova qalamiga mansub “Mehr ko‘zda”, “Kutilmagan baxt”, “Qalbim nidosi”, “Rahmat desinlar”, “Majnuntol”, “Karvonlar kelganda”, “Betamiz yigit” kabi ko‘plab maqola va ocherklar bu ayolning yuksak iqtidoridan darak beradi.

Matluba Muhammedova Marg‘ilonning mashhur jadid muallimi Nurmuhammad Dadamuhammedovning qizi. U o‘z zamonasining iqtidorli yoshlaridan edi. Matluba 1926-yilgacha Qo‘qon bilim yurtida tahsil oladi. 1927-yili o‘qishini Toshkentdagi ayollar bilim yurtiga ko‘chirib, so‘ng opasi Mahbuba Dadamuhammedovaning izidan borib, Moskvadagi O‘zbek maorif institutiga o‘qishga kirdi. U yerda mashhur shoir Cho‘lpon, Botu, Shokir Sulaymondan she’riyat sirlarini o‘rgandi. Shokirjon Rahimiy, Qayum Ramazon, Abdulhay Tojiyev suhbatidan bahramand bo‘ldi. Matluba, ayniqsa o‘zbek talabalarining ma’rifiy kechalarida Cho‘lponning vatanparvarlik mavzusidagi otashin she’rlarini o‘qib, o‘zi ham shu mavzuda she’rlar yozib, juda mashhur bo‘lib ketgan. Uning bu shuhrati sho‘ro mamlakati chegaralaridan chiqib, Yevropa matbuotigacha borib yetadi. Va bu “mashhurlik” tufayli Moskvada “Komsomolskaya pravda” gazetasida unga qarshi maxsus maqola chop etilgan va natijada u o‘qishdan haydalgan. Ko‘p o‘tmay, Matluba ariza yozib, o‘ziga qo‘yilgan ayblarning tuhmat ekanini isbotlab, o‘qishiga tiklanadi. Bunga bir tomondan, O‘zbekiston hukumatining aralashuvi, ikkinchi tomondan, Matlubaning Italiya elchixonasiga fuqarolik so‘rab murojaat etishi ham sabab bo‘lgan.

Sovet hukumati O‘zbek maorif institutini yopib, muammoga yechim topgan edi, go‘yo.

Matlubaxon esa Toshkentga qaytmasdan, Moskvadagi musiqa texnikumiga kirib o‘qishini davom ettirgan. 1929-yili Leningrad arxitektura instituti talabasi Vosiq Muhammedov bilan tanishadi. 1933-yili Toshkentga kelgan Vosiq Muhammedov Matlubaga uylanadi. Vosiq Muhammedov (1905–1938) o‘z vaqtida Munavvarqorining “Namuna” maktabi iftixori, Fitratning “Chig‘atoy gurungi” ishtirokchisi, “Ko‘mak” uyushmasining faollaridan edi. U o‘z zamonasining tengsiz yigitlaridan bo‘lgan. Vosiq Muhammedov va go‘zal Matlubaxon hayotlarining eng shirin damlariga ham Stalin boshliq totalitar tuzum o‘zining jirkanch panjasini soldi. 1937-yil 17-dekabr kuni qamoqqa olingan Vosiq Muhammedov 1938-yil 5-oktabr kuni otib tashlangan.

1938-yil 17-yanvar kuni Toshkent tibbiyot institutining 3-bosqich talabasi Matluba Muhammad ham qamoqqa olinadi. 19-yanvar kuni ilk so‘roqda u turmush o‘rtog‘ining davlat va xalq oldida hech qanday aybi yo‘qligini bayon qildi. 1938-yil 21-fevralda ikkinchi so‘roqda opasi Mahbuba va uning turmush o‘rtog‘i, Germaniyada tahsil olib qaytgan kimyogar olim Sattor Jabborning ham aybsizligini ta’kidlagan. Biroq qo‘yilgan birorta ayblovning isbotlanmaganiga qaramay, 1938-yil 17-may kuni Toshkent viloyati sudi tomonidan Matluba Muhammedova 10 yilga qamoqqa hukm etildi. U nohaq jazoni sovuq Sibirning Usolskiy lagerida o‘tadi.

1940-yil 26-fevralda Matluba Muhammedovaning arizasi qayta ko‘rilib, u oqlanishga erishdi. Vatanga qaytgach, urush yillarida Tibbiyot institutini tugatdi. 1937-yil arxitektura institutida talabalik yillarida qamalib ketgan ukasi Fathulla urushdan so‘ng Vorkutadagi qamoqxonadan og‘ir ahvolda qaytadi. Matluba ukasi uchun Namanganga borib yashab, uni davolaydi. Faqat Stalin vafotidan so‘ng ular Toshkentga qaytib keladi. Matluba Muhammedova ko‘p yillar xalq salomatligi yo‘lida halol mehnat qilib, el-yurt hurmatiga sazovor bo‘ldi. Bir paytlar Vatan ishqida, istiqlol orzusida otashin she’rlar bitgan Matluba Muhammedova O‘zbekistonning mustaqillikka erishganini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdi. Jiyanlarining xotirlashicha, millat hurligi, mamlakat mustaqilligi e’lon qilingan kunlarda cheksiz quvonch yoshlarini to‘kkan ekan. Matluba Muhammedova 1998-yili Toshkent shahrida olamdan o‘tgan.

Xayriniso Majidova dastlab Miroboddagi yangi maktabda tahsil olib, rus va nemis tillarini o‘rgangan. Uning dunyoqarashi shakllanishida Turkiston jadid matbuotining, shuningdek bu vaqtda birinchi o‘zbek xotin-qizlar bilim yurtida o‘qiyotgan opasi Oyposhshaxonning ham ta’siri katta bo‘lgan. 1922-yili “Turkiston” gazetasida chop etilgan Xayriniso Majidxonovaning maqolasida endigina 17 yoshni qarshilagan qizning Vatan istiqboli haqidagi orzu-istaklari o‘rin olgan. Maqolani o‘qir ekansiz, eng avvalo, o‘tgan asrning boshida yashagan bir o‘zbek qizining tafakkuri naqadar kengligi, Vatan taqdiri oldida o‘zini qanchalik daxldor sezishi ko‘pchilikni hayratga solishi tabiiy.

Xayriniso Majidxonova 1923–1924-yillarda Berlinda “Xorijliklar uchun nemis tilini o‘rganish” maktabida o‘qib, o‘rta ma’lumot to‘g‘risida shahodatnoma oladi. 1924–1926-yillarda Darmstadtdagi o‘qituvchilar seminariyasida nemis tili va adabiyoti yo‘nalishida o‘qiydi. So‘ng ikki yil amaliyotni Berlin shahridagi o‘quv muassasalarida o‘tab, o‘rta maxsus ma’lumot olgani to‘g‘risidagi diplomni qo‘lga kiritadi. U Berlinda pedagogik amaliyot bilan birga mashhur doktor Fekkelmanning tibbiyot xodimlarini tayyorlovchi xususiy maktabida ham tahsil olgan.

Xayriniso Majidxonova 1928-yili yurtimizga qaytib, tibbiyot sohasida o‘rgangan barcha yangiliklarni hayotga joriy qilishga bor kuch-quvvati bilan kirishadi. Hatto olis qishloqlardagi bolalar salomatligini o‘ylab tashkil etgan bolalar ko‘rigi ko‘plab yurtdoshlarimizning e’tirofiga sazovor bo‘lgan. Biroq buyuk maqsadlar yo‘lidan borayotgan Xayriniso Majidxonova navqiron 32 yoshida totalitar tuzumning qonli qatag‘oni girdobiga tortildi. 1937-yilning 13-sentabrida “1922–1928-yillarda Germaniyada o‘qigan va 1928-yili SSSR hududiga josus sifatida qaytgan”, degan soxta ayblov bilan qamoqqa olingan. 1938-yilning 9-oktabrida o‘tkazilgan mash’um “Uchlik” sudi qo‘yilgan ayblarning hech biri isbotlanmaganiga qaramay, unga o‘lim jazosini belgiladi. Hukm o‘sha kuni ijro etilgan.

Bu ilmiy ma’lumotlar, ushbu jadid ayollari zamonasing eng oldi, fidokor va katta jasorat sohibi ekaniga yaqqol isbotdir. Chunki o‘sha davrda ayollarning jamiyatdagi o‘rni, huquqlari ularga bo‘lgan e’tibor haqida gapirishni o‘zi ajablanarli bo‘lgan. Ayollar paranji ostida, uydan tashqariga o‘ta zarur sabab bilan chiqqan, mahallalarda qizlarga harf o‘rgatadigan kichik maktablar bo‘lgan. Ammo bu maktablarda asosan zarur diniy bilimlar, asosan she’riy asarlardan ta’lim berilgan. Zamonaviy bilimlar umuman o‘rgatilmagan, chunki bunday fanlarni biladigan muallimlarning o‘zi bo‘lmagan. Shunday zamonda qizlarni otinoyidan tahsil olishining o‘zi katta bir ish bo‘lgan, mutassib mullalarning ta’na-yu malomatlaridan qo‘rqmay, paranjini tashlab, ilm-ma’rifat olish uchun boshqa shaharga, hatto xorijiy yurtlarga ketishning o‘zi ulkan jasorat va qahramonlikdir.

Jadid ayollar haqida bir qancha ilmiy ishlar qilingan, tadqiqotlar olib borilmoqda. Ammo bunday ma’lumotlar, mashhur jadid ulamolarining nomlari va faoliyati mazmuni kabi keng targ‘ib qilinmagan. Shu sababdan jadid ayollar nomidan, ularning amalga oshirgan ishlaridan ko‘pchilik bexabar. To‘g‘ri jadid ayollar juda oz, ammo bitta bo‘lganda ham o‘z davrining To‘marisi bo‘lgan, bunday ayollarning jasorati tariximiz uchun ulkan iftixordir. Bu maqola orqali men tarixchi-islomshunos, pedagog sifatida jadid ayollar haqidagi ilmiy ma’lumotlarni maktab darsliklariga, masalan, 10-sinf O‘zbekiston tarixi darsligiga jadid bobolarimiz nomlari bilan bir qatorda ko‘rsatishni, tarbiya darslari  va ma’naviyat soatlarida ularning ibratli fazilatlari, adabiyot darsliklariga ijod namunalaridan kiritishni taklif qilaman.

Zero Yangi O‘zbekiston uchun zarur bo‘lgan yangi avlodni tarbiyalaydigan yosh qizlarimiz bir qismi o‘ta zamonaviylikka, bir qismi esa diniy mutassiblikka berilayotgani hech kimga sir emas. Nafaqat zamonamizdagi, ilmda, san’at, sport, musiqa har turli sohalardagi ilg‘or xotin-qizlarimizni, balki mana shu hurriyat zamonidagi imkoniyatlarni orzu qilgan, bundan o‘ta og‘ir jamiyatda yashasa ham o‘z maqsadlaridan voz kechmagan jadid ayollarni o‘rnak qilish bugungi davr ehtiyojiga aylanmoqda.

Fikrimni Vatan uchun yashagan jadid ayollarga bo‘lgan hurmat va ehtiromim sabab yozganim, ushbu mo‘jaz she’rim bilan yakunlayman.

Jadid ayollar

Qatag‘on yillarning qahratonida,

Bo‘htonlar qorida qolgan lolalar.

Elim deb, yurtim deb yonib yashagan,

Ma’rifat maktabi jadid ayollar.

Ta’qiblar, tanqidlar, zulm ostida,

Qaddi bukilmagan jasur ayollar.

Umrini xalqiga baxshida etgan,

Asl o‘zbek ayoli, fidoyijonlar.

Bu jadid ayollar, jadid ayollar.

Orzular ro‘yobi chinga aylandi,

Hurriyat quyoshi ko‘kka bo‘yladi,

O‘zbegim yo‘llari nurga belandi.

Nomingiz oqlandi, aslo o‘chmadi,

Qanisiz, bu kunni kutgan ayollar?

Bu aziz ayollar, jadid ayollar,

Shijoat, jasorat sizlardan meros.

Ilmni ko‘tarmoq bugun bizga xos,

Zulm kishanidan bo‘lganda xalos.

Qaydasiz xalqini sevgan ayollar?

Bu jadid ayollar, jadid ayollar.

Tarix unutmaydi sizni nomingiz,

Doim qalbimizda sharaf-shoningiz,

Ko‘p emas, bilamiz, ozdir soningiz,

Bir o‘zi minglarga tengsiz ayollar,

Bu ulug‘ ayollar, jadid ayollar.

Marjona JO‘RAYEVA,

O‘zbekiston musulmonlari idorasi Navoiy viloyati

vakilligi ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha mutaxassis

Eng buyuk kitob insondir. Dunyo insonlarni qaysidir ma’noda tahrir qilmoqda, buyuk muharrir esa kitoblarini saralab olayotganga o‘xshaydi.

Quyosh o‘z o‘qi atrofida aylanadi, fasllar muttasil kelib ketaveradi. Bu dunyoda biz anglamagan qancha sir-sinoatlar bor hali, anglaganlarimiz esa qaysidir inson xulosalarining hosilasi, aniq javob doim so‘roq ostida qolaveradi. Eng so‘nggi she’rni kim yozadi-yu, eng birinchisini kim yozgan, hech kim javob berolmaydi. Hamma narsa savoldan iboratga o‘xshaydi, go‘yo jiddiy qaraladigan bo‘lsa, yashab qolishga arzigulik hech vaqosi yo‘q dunyoning. Asl shoirlar bu falsafani chuqurroq anglab yuborishadimi, xurjunini yelkalab jo‘nab qolishadi.

Yaxshi kitob eng yaxshi do‘stdir

 Oltin o‘z qiymatini necha millionlab yillar chig‘irig‘ida yo‘qotmagandek, yaxshi kitob ham qancha ta’qiq, tazyiqqa uchramasin, kun kelib, albatta bo‘y ko‘rsatadi. Sizni topib keladi, yo siz topib borasiz. Bu safar davomida yo‘lingizda uchraydigan yaltiroq muqovali, gulli kastyum kiygan janoblarga o‘xshash nasl-nasabi, jinsi-yu e’tiqodining boshidan oxiri yo‘q yo‘lto‘sarlar ko‘p uchrab qolishi mumkin. Rostida, cho‘qqidagi zilol chashmaga yetguncha ba’zida loyqa suvlardan totinib, yo‘lni davom ettirmoq darkordir. Faqat bu zulmat saroylarda abadiy qo‘nim topmaslik nazarda tutiladi. Asl ijodkor esa o‘zining nasibasini, albatta topadi. “Vahdat kuyi” kitobi ham o‘sha ko‘zimiz ilg‘amay turgan cho‘qqilarning biridir. Bu cho‘qqiga esa ko‘ngil uyingizni tozalamay chiqib borolmaysiz, anglolmaysiz.

O‘zi bilan so‘zi bir shoir!

Bugun gazetamiz o‘qirmanlariga tavsiya etayotgan kitobim, shoirim kichkina ijod yo‘limning katta sarmoyadorlaridan biri, desam, adashmayman.

Asqar Mahkam toza yurakli, haqiqatgo‘y shoir, u o‘z hayoti davomida oqni oq, qorani qora deya oldi. Faqat rost, yashalgan she’rlar bitdi. Yolg‘on-yashiq ko‘chalarga qadam bosmadi. Shoirning ta’biri bilan aytganda, “Ijodkorning o‘zi va so‘zi bir bo‘lmog‘i lozimdir”. Shoir bu va’dasining ustidan chiqdi.

Men esa shoirman –

bor-u yo‘g‘im shu…

Ba’zan she’r to‘qiyman

o‘shanga atab.

She’r nima bilmagan

va bilmaydi u,

O‘ylab ham ko‘rmagan

yetmish yil yashab.

 “Bu uyda bir vaqtlar buvim yashagan”

 Shoir ijodida buvi obrazi judayam ko‘p uchraydi, sog‘inchga belangan satrlar bag‘rida olis Kofarnihon bo‘ylarida nabirasining yo‘llariga ko‘z tikib turgan qari kampir ko‘z oldingizda gavdalanadi. U shunchalar sodda, u shunchalar yaxshi ayolki, beixtiyor siz ham “momo” deb murojaat qilib yuborasiz. U she’r haqida bilmaydi, she’r yozish haqida esa yetmish yil yashab o‘ylab ham ko‘rmagan, ammo uning hayoti, uning jonkuyarligi bir shoirni voyaga yetkazgan. Uning o‘zi tirik she’rdir! Bu ayolning qo‘llarida, peshonasida qarilik bitgan qancha o‘qib bo‘lmas she’rlar bor-u, nabirasi ularni qanchasini o‘qishga ulgurgan, bilmadim. Bilganim o‘sha kofarnihonlik momo bizning ham momomizdek qadrlidir.

Bu yo‘llarda mendan keyin ham,

Yana kimdir tentirar bexud.

Kim bo‘lar u?

Agar men bilsam,

Oyog‘iga kelturgum sujud.

 Bu yo‘l bizni qay tomonlarga boshlaydi-yu, qay ko‘chalarda sarosar qiladi bizga qorong‘i. Shoir ham o‘zidek telbavor, yoniq yurakli bir yigit kelishiga ishonadi, kutadi. Agar u men borligimda kelsa, oyog‘iga boshimni qo‘yaman, deydi. Lekin nega oyog‘iga bosh qo‘yadi, balki bu yo‘ldan qaytarish uchun, shoir chekkan dard-u hasratlardan yiroq bo‘lish uchundir. Yana bilmadim…

She’rning so‘ngida:

 Keyin…

U ham ketar men kabi,

Yo‘l chetidan boqar devorlar…

Bizni esga olarsiz balki

Yuragida jununi borlar!..

 Demak, bu qismat mayidan totguvchi yigit kelishi tayin, balki bugun oramizda yurgandir. Chunki biz doim ham asl ijodkorlarni qadrlayvermaymiz, ketganidan keyin dod-u faryod etmoqni sevamiz. Asqar Mahkam ijodida yo‘l obrazi ko‘p uchraydi, xuddi darveshlar Haqni izlab chiqqanidek, bu yo‘ldagi barcha qiyinchiliklarga yuzma-yuz keladi. Shoir ham Haqni izlab yo‘lga chiqqan, unga yetgan darveshdir.

So‘yladik goh uryon,

Gohi munaqqash…

Yo‘q edi haytovur tinglaydiganlar.

Dunyoga keladi

xomush, jununvash

Bizning so‘zimizni

anglaydiganlar…

Na qizlar daftariga yozdilar uni,

Na hofiz kuyladi devona bo‘lib.

Ammo men bilarman

uning umrini —

Dunyoga kelar u…

Biz ketgach o‘lib…

 Hamma o‘zi bilan o‘zi ovora bu zamonda kimlar kelib-ketayotganini anglamay qolamiz. Bu insonlarga xos jihat. Ota-onasi olamdan o‘tganidan keyin yillab aza tutishga o‘xshaydi. Borida qadrlamay, ketgach yig‘lashdan nariga o‘tolmagan farzandlarmiz. Asqar Mahkam bu narsalarni bilgan, kitoblari qo‘ldan qo‘lga o‘tib o‘qilishini ham. “Men shoirman” degan iddao bilan hayqiriqlar solishni istamagan xolos. Men sevgan, menga ruh, ilhom bergan bu kitobni sizlarga ham tavsiya qilaman.

Muhammadali G‘AFFOROV,

“Vatanparvar”