Markaziy Osiyoda, ayniqsa 1905–1907-yillardagi rus inqilobi davrida jadidlik harakati oddiy ma’rifiy oqimdan chiqib, ijtimoiy-siyosiy xarakter kasb eta boshladi. U burjua-liberal qarashlarga ega, inqilobiy harakatlarga qarshi siyosiy va mafkuraviy oqimga aylandi. Uning ijtimoiy tayanchi asosan yangi shakllanayotgan milliy burjuaziya va intellektual qatlam vakillaridan iborat edi.
1917-yilgacha Markaziy Osiyo jadidligi mustahkam tashkiliy tuzilma va yagona dasturga ega bo‘la olmadi. Jadidlar ko‘proq mahalliy maktablar, gazeta va jurnallar, xayriya jamiyatlari atrofida to‘plangan guruhlar shaklida faoliyat yuritgan. Ular jamiyatdagi feodal qoldiqlarni yo‘q qilish, islomni cheklangan tarzda isloh qilish, diniy maktablarni zamonaviylashtirish va musulmon jamiyatini burjua rivojlanish yo‘liga olib chiqishni maqsad qilgan. Ular diniy va dunyoviy islohotlarni uyg‘unlashtirish orqali zamonaviy, milliy, dunyoviy va taraqqiyparvar jamiyat barpo qilishni ko‘zlagan.
Markaziy Osiyo jadidlik harakatining yetakchilari orasida Turkistonda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdurauf Fitrat, Ubaydulla Xo‘jayev, Buxoroda Fayzulla Xo‘jayev, Xivada esa Polvonniyoz hoji Yusupov kabi faol va vatanparvar ziyolilar bor edi. Ularning aksariyati keyinchalik sovet tuzumi tomonidan ta’qibga uchragan, surgun qilingan yoki qatliomga yo‘liqqan bo‘lsada, ularning milliy uyg‘onish va istiqlol g‘oyasi bugungi mustaqil O‘zbekiston mafkuraviy negizlaridan biriga aylangan.
“Jadid” atamasi dastlab o‘z faoliyatini zamonaviy ta’lim g‘oyalariga asoslangan maktablar ochish bilan boshlagan islohotchi ziyolilarga nisbatan ishlatilgan. Bu harakat asosan buyuk qrim-tatar ma’rifatparvari Ismoil G‘aspirinskiy ta’sirida shakllangan edi. U ochgan “usuli jadid”, ya’ni yangi metodli maktablarda diniy fanlar bilan birga dunyoviy, ilmiy bilimlar ham o‘qitilgan.
G‘aspirinskiy Parijdagi Sorbonna universitetida tahsil olayotgan yillarida yangi – analitik-fonetik uslubda savod o‘rgatish metodikasi bilan tanishib, musulmon ta’lim tizimini isloh qilish orzusini qalbiga jo etadi. 1884-yilda Vatanga qaytgach, u ilk usuli jadid maktabini ochadi va atigi 40 kun ichida 12 nafar o‘quvchini savodli qilib chiqaradi. “Natija barcha kutganimdan oshib tushdi”, deb yozgan edi u keyinchalik. Bu muvaffaqiyatli tajriba asosida yangi uslub yana bir nechta maktablarda sinab ko‘riladi va oradan ko‘p o‘tmay, bu metod 200 dan ortiq maktabda qo‘llanila boshlaydi.
Ismoil G‘aspirinskiy o‘z g‘oyalarini 1883–1914-yillarda “Tarjumon” gazetasida keng targ‘ib qildi. Bu gazeta musulmon o‘quvchilarga ilg‘or fikrlar, zamonaviy tafakkur va ma’rifat eshiklarini ochdi. Gazetaning ilk obunachilari orasida Marg‘ilon, Toshkent, Buxoro va samarqandlik ziyolilar ham bor edi.
G‘aspirinskiyning ta’siri shunchalik kuchli ediki, Buxoro amiri Said Abdulla Ahad Bahodir ham 1893-yilda Rossiyaning markaziy shaharlari bo‘ylab sayohati doirasida maxsus Boshqirdistonga borib, G‘aspirinskiy bilan uchrashadi. Amir uni “Ko‘tarilayotgan Yulduz” oltin ordeni bilan mukofotlaydi va uning oilasiga ham ehsonlar qiladi. Aynan shu yilda G‘aspirinskiy birinchi marta Turkistonga tashrif buyurib, Toshkent, Samarqand va Buxoroni ziyorat qiladi.
1883-yilda Buxoroda amir izni bilan ilk usuli jadid maktabi ochiladi, undan keyin Samarqandda ham G‘aspirinskiy tarafdorlari tomonidan shunday maktab ochiladi. Biroq bu maktablar rasmiy rus mustamlakachilik ma’muriyatining roziligisiz faoliyat boshlagani sababli tez orada yopib qo‘yiladi. Shunga qaramay, G‘aspirinskiyning ma’rifiy g‘oyalari Turkiston jamiyatiga kirib kelishga ulgurgan edi.
U “Tarjumon” sahifalarida Rossiyadagi musulmon xalqlariga murojaat qilib, ularning ilgari sivilizatsiyaga qo‘shgan hissasini eslatar, bugungi kunda esa qoloqlik va jaholatda yashayotganlarini achinish bilan tilga olar va ularni ilmli, ma’rifatli, madaniyatli xalq bo‘lishga chorlar edi.
G‘aspirinskiyning bu da’vati yuzlab islohotchi yoshni o‘ziga tortdi. Ularning ichida ko‘plar jadidlik harakatini keng yoyishga va milliy uyg‘onish g‘oyalarini targ‘ib qilishga kirishdi. G‘aspirinskiy turkiy xalqlar orasida xalq ta’limini isloh qilishning mustahkam asoslarini yaratdi. Bu ta’sir o‘z samarasini berdi – ilg‘or yoshlar o‘z davrining yangiliklarini his etib, rus tilini o‘rganishga, dunyo ilmlarini egallashga intila boshladi.
Turkistonda jadidlik harakatining yetakchilari quyidagilar edi:
Toshkentda – Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydulla Xo‘jayev;
Samarqandda – Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuri, Said Ahmad Siddiqiy;
Buxoroda – Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo‘jayev, Sadriddin Ayniy;
Farg‘ona vodiysida – Hamza, Muhammadjon Ibrat, Cho‘lpon;
Xivada – Polvonniyoz hoji Yusupov va Baba Axun Salimov.
Bu ziyolilar o‘z faoliyatlari bilan jadidlik harakatining ilk poydevorini yaratgan fidoyi ma’rifatchilar bo‘ldi.
Ular yangi usuldagi maktablar ochish bilan cheklanib qolmay, yoshlarni Rossiya, Turkiya, Misr va G‘arbiy Yevropa kabi mamlakatlardagi nufuzli oliygohlarda tahsil olishga undadi. Bu orqali ular musulmon yoshlari orasida zamonaviy tafakkur, ilmiy bilim va dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qildi.
Jadidlar yoshlarni zamonaviy tibbiyot, muhandislik, yurisprudensiya, agronomiya kabi sohalarda bilim olishga, xalqiga va yurtiga sadoqat bilan xizmat qilishga, ma’rifatli, vatanparvar, halol kadrlar bo‘lishga undadi.
Ularning orzusi – jamiyatda yangicha tafakkurga ega ziyolilar qatlamini vujudga keltirish, milliy mustaqillikka yetaklaydigan kuchli ma’rifiy zamin yaratish edi. Shunday qilib, jadidlar nafaqat ta’lim sohasini isloh qilishga harakat qilgan, balki ular istiqlol g‘oyasining mafkuraviy asoslarini ham barpo etgan.
Jadidlik harakatining yirik mafkuraviy rahnamosi va atoqli vakillaridan biri Abdurauf Fitrat edi. U dastlab an’anaviy maktab va madrasalarda tahsil olgan, biroq iqtidorli va ilg‘or qarashli yigit sifatida e’tirof etilgach, jadidlar uni Turkiyaga o‘qishga yuboradi. 1908–1913-yillar oralig‘ida u Istanbulda tahsil olib, turk islohoti va inqilobiy o‘zgarishlarning guvohi bo‘ladi. Fitrat bu voqealarni chuqur tahlil qilib, Buxorodagi ahvol bilan solishtirar ekan, jamiyat taraqqiyotining eng katta to‘sig‘i sifatida ommaviy jaholat va diniy fanatizmni ko‘radi.
Uning bu qarashlari “Bahs” va “Hind sayyohi” kabi kitoblarida aks etgan. Bu asarlar orqali u Buxoro amirligi davlatchiligi va ruhoniylar tizimini keskin tanqid ostiga oladi.
Fitrat o‘z asarlarida xalqqa shunday murojaat qiladi:
“Mana bu muqaddas Buxoro! To‘rt yuz ming olim yetishtirgan, ilm-marosimining har tarafga yoyilishiga sababchi bo‘lgan shahardir. Ilgari bu yer ilm-fan qudratining poytaxti edi. Ammo hozir-chi? Barcha imkoniyatlar bo‘la turib, bu yurt jaholat tog‘lari bilan o‘ralgan, mensimaslik zanjiriga kishanlangan holda qolmoqda. Ajdodlarimiz ikki yuzdan ortiq madrasani bunyod etib, ilmga intilgan, kutubxonalar ochgan. Lekin biz-chi? Biz, ularning avlodlari bu qadar imkonlar bilan hamon nodon, savodsiz va kambag‘almiz!”
Fitratning bu fikrlari jadidchilik harakatining asosiy maqsad va ruhini to‘la ifoda etadi: xalqni zulmat va jaholatdan chiqarish, uni ilm, madaniyat va ma’rifat yo‘li bilan uyg‘otish.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida jadidlar Turkistonda ilgari surgan ma’rifiy dastur quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan edi:
islomiy ta’lim tizimini isloh qilish, yangi usuldagi maktablarni ommalashtirish, zamonaviy fanlar bo‘yicha bilimli, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash;
ana shu mutaxassislar vositasida iqtisodiyot, sanoat va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, Turkistonni Rossiya imperiyasining eng taraqqiy etgan hududlaridan biriga aylantirish;
xalqning hayot darajasini oshirish, ijtimoiy farovonlikni ta’minlash;
milliy kapitalni shakllantirish, mahalliy burjuaziya sonini ko‘paytirish va ularni xalq oldida ijtimoiy mas’uliyatli kuchga aylantirish;
davlat boshqaruv tizimini mahalliylashtirish (korenizatsiya), ya’ni xalq orasidan chiqqan malakali kadrlarni davlat xizmatiga jalb qilish.
Bunday ilg‘or va aniq ishlab chiqilgan dastur na podsho Rossiyasi, na keyinchalik sovet hokimiyatiga ma’qul tushdi. Har ikki tuzum jadidchilik harakatining asosiy g‘oyalaridan xavfsirab, uni turli yo‘llar bilan to‘xtatishga, yetakchilarini siyosiy va jismoniy yo‘q qilishga urinadi.
Sovet davrida jadidlar “pantilkist”, “panislomist”, “burjua millatchilari” kabi atamalar bilan qora bo‘yoqqa bo‘yaldi. Ular olib borgan islohotlar esa xalqdan begona, “milliy burjuaziya manfaatlarini ifodalovchi” harakat sifatida talqin qilindi. Biroq bu asossiz qarashlar ostida xalqni uyg‘otish, o‘zligini anglatish va milliy rivojlanishga yo‘l ochish kabi yuksak maqsadlar yotgan edi.
1917–1919-yillardan boshlab Turkistonga Markaziy Rossiyadan muntazam ravishda bolshevik kadrlar yuborila boshlandi. 1920-yillarning o‘rtalariga kelib ular deyarli barcha davlat idoralarini egalladi. Natijada Turkiston amalda sovet imperiyasining mustamlakasiga aylandi. Bunday ahvolga jadidlar ko‘nikmadi. Aynan shu yillarda ayrim sobiq jadidlar, past lavozimli davlat lavozimlarida ishlayotgan bo‘lsa-da, davlat boshqaruvini mahalliy kadrlashtirish masalasini ko‘tardi. Bolsheviklar bu tashabbusni millatchilik sifatida talqin qilib, ularni jamiyatdan chetlashtirdi. 1937-yilda esa barcha sobiq jadidlar yo‘q qilindi.
Hatto ular qatl etilgandan keyin ham, 1980-yillarning o‘rtalarigacha jadidlik mavzusi taqiqlangan bo‘lib qoldi. Behbudiy, Cho‘lpon, Fitrat kabi ulug‘ jadidlar ismlarini “xalq dushmani” yoki “millatchi” degan tamg‘asiz tilga olishning iloji yo‘q edi.
Jadidlar faqat xalq ta’limini isloh qilish bilangina cheklanmay, balki milliy matbuot, adabiyot va teatrning asoschilariga aylandi. Ular o‘z davridan ilgarilab ketgan buyuk siymolar edi. Ma’lumki, Turkiston adabiyoti ildizlari asrlar osha davom etib keladi. Biroq XX asr boshlarida hayot o‘zgacha adabiyotni, ya’ni xalqning dard-u hasratini, orzu-intilishlarini, haqiqatini aks ettiradigan adabiyotni talab etardi. Jadidlar aynan shunday adabiyot yaratdi – tili bilan ham, mazmuni bilan ham xalq qalbiga yaqin bo‘lgan asarlar yozildi.
Yangi adabiyotning asoschilari – Fitrat va Cho‘lpon – an’anaviy aruz vaznidan voz kechib, og‘zaki xalq ijodiga xos barmoq vazniga murojaat qildi. Ularning vatanparvarlik va ozodlik g‘oyalariga boy she’rlari xalq ongiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Jadidlikning ma’rifiy, mustamlakachilikka qarshi va ozodlik g‘oyalari faqat she’riyatda emas, balki nasriy asarlarda ham yorqin ifoda topdi.
- Behbudiy o‘z faoliyatini publitsist va noshir sifatida boshlashidan avval 1911-yilda ilk o‘zbek dramaturgik asari – “Padarkush” pyesasini yozgan. 1913-yilda ushbu asar sahnalashtirilishi bilan o‘zbek teatr san’ati boshlandi. Behbudiy va uning izdoshlari teatr orqali xalq ongiga ta’sir etish mumkinligini anglab, 1910-yillarda o‘nlab zamonaviy pyesalarni yozdi. Ular bu pyesalarda savodsizlik, giyohvandlik, dabdabali to‘ylar, ayollarga bo‘lgan feodal munosabat kabi dolzarb muammolarni ko‘tardi. Bu spektakllar keng jamoatchilikda katta qiziqish uyg‘otdi.
Jadidlar teatr truppalari bilan butun Turkistonni kezib chiqib, teatrni ommaviy adabiyotning bir shakli sifatida ommalashtirdi. Spektakllar orqali xalq hayotining muhim masalalari sahnada aks ettirildi.
1917-yilgacha jadidlar harakatining rasmiy dasturi mavjud emas edi. Ularning norasmiy dasturi Fitratning “Munozara” va “Hind sayyohi” asarlari hisoblanadi. 1917-yilda Fitrat ishtirokida yozilgan “Yosh buxoroliklar qo‘mitasining Buxoro loyihasi” bizgacha yetib kelgan kam sonli siyosiy-huquqiy hujjatlardan biridir. Bu hujjat 13 bo‘limdan iborat bo‘lib, “yer-suv masalasi”, “vaqf yerlari”, “harbiy ish”, “moliyaviy ish”, “ichki ishlar” kabi masalalarni qamrab olgan va Yosh buxoroliklar partiyasining siyosiy dasturi sifatida ko‘riladi. Unda maorif masalasiga alohida e’tibor qaratilgan.
“Yurtimizdagi davlat hisobidan ochilgan barcha maktablar – o‘qituvchilar tayinlash, oliy o‘quv yurtlari ochish, o‘quv dasturlarini tuzish va boshqalar – Ma’orif vaziri tomonidan boshqarilishi lozim. Davlat vaqf maktablaridan tashqari istalgan shaxs maktab ochishi mumkin, bunga hech kim to‘sqinlik qila olmaydi. Bitiruvchilarga diplomlar Maorif vaziri va Oliy pedagogik kengash ishtirokida beriladi: masalan, muftiy, mudarris, qozilik diplomlari”, deyiladi hujjatda.
Jadidlikning ma’rifiy harakatdan siyosiy harakatga o‘tishini tushunish uchun Fitrat bilan birgalikda Yosh buxoroliklar partiyasini boshqargan Fayzulla Xo‘jayevning “Buxorodagi inqilob tarixi” nomli kitobiga murojaat qilish lozim. U 1914–1915-yillarni Buxorodagi jadidchilik harakati inqirozi davri deb ataydi. Ikki tomonlama senzura tufayli gazetalarning yopilishi, jadid jamiyatlariga bosimlar kuchaydi. Istanbul va Orenburgdan qaytgan talabalar esa avvalgi ustozlari bilan fikr jihatdan ziddiyatga tushib, siyosiy talablar ilgari surishni boshladi. Natijada jadidlar safida birinchi ideologik tafovutlar yuzaga keldi.
Toshkent va Farg‘ona jadidlarida esa bu yillarda inqiroz kuzatilmadi, aksincha ularning faoliyati kuchaydi. “Sadoyi Turkiston”, “Sadoyi Farg‘ona” gazetalarining chiqishi, Cho‘lpon, Tavallo, Avloniy kabi adiblarning asarlari, M. Behbudiy, Hoji Muin, Nusratulla Qudratulla pyesalariga sahnalashtirilgan spektakllar, 1916-yil isyoniga bag‘ishlangan miting va namoyishlar jadidchilikka yangi sur’at berdi. Ular haqiqatan ham xalq manfaatlarining ifodachisiga aylandi.
1917-yilgi Oktabr to‘ntarishidan so‘ng jadidlar tashabbusi bilan 1917-yil oktabr oxirida Qo‘qonda Turkiston Muxtoriyati e’lon qilindi. Ammo 1918-yil fevralida sovet qo‘shinlari muxtoriyatni bostirib, jadidlarga og‘ir zarba berdi. 1920-yildan keyin ayrim jadidlar bolsheviklar tomoniga o‘tishga majbur bo‘ldi. Boshqalari esa sovet idoralarida ishlashni davom ettirib, o‘z ma’rifiy missiyasini saqlab qolishga urindi.
1920-yillarda ular “Nashri Maorif” jamiyatini tuzib, xalq madaniy merosini saqlab qolish – kitoblar, tarixiy yodgorliklar, amaliy san’at asarlarini asrashga harakat qildi. Ular tomonidan tashkil etilgan ekspeditsiyalar natijasida Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari topilib, ilmiy muomalaga kiritildi.
Sovet tarixchilari jadidlarni millatchilikda, rus xalqiga nisbatan nafrat uyg‘otishda, xalqdan uzilganlikda aybladi. Aslida esa, agar bu to‘g‘ri bo‘lganida, Turkiston Muxtoriyati tarkibida rus, yahudiy, polyak va qozoq vakillari bo‘lmasdi. Munavvarqori Abdurashidxonov, Salimxon Tillaxonov, Fitrat, Cho‘lpon, Batu kabi ko‘plab jadidlar rus ayollariga uylangan edi. M. Behbudiy “faqat ikki emas, to‘rt tilni o‘zlashtirish kerak” degan shiorni ilgari surgan, ya’ni o‘zbek, fors tilidan tashqari rus va biror yevropa tilini ham o‘rganishni tavsiya qilgan edi.
Sobiq jadidlar – Fayzulla Xo‘jayev, Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov va boshqalar milliy kadrlarni ilm-fan, madaniyat, qishloq xo‘jaligi kabi sohalarda tayyorlashga alohida e’tibor qaratdi. Shu maqsadda 1920-yillarning boshlarida 60 dan ortiq iqtidorli yoshni – o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, tatar, tojik millatiga mansub yigit-qizlarni Germaniyaga o‘qishga yubordilar. Ularning boshlig‘i etib tatar ziyolisi Galimjon Idrisiy tayinlandi. Fayzulla Xo‘jayev, Turar Risqulov va boshqalar Germaniyaga borib, bu yoshlarning ta’lim olishini ta’minlab, to‘sqinlik qilgan kuchlarga qarshi turdi.
1923-yildan boshlab Ubaydulla Xo‘jayev, Saidnosir Mirjalilov, “Milliy ittihod” tashkiloti rahbari Munavvarqori Abdurashidxonov va boshqalar qamoqqa olinadi. Ubaydulla Xo‘jayev Butirka qamoqxonasida tatar siyosiy arbobi Ilyos Alkin bilan birga bir yildan ortiq saqlanadi. Munavvarqori 1929-yil oxirida “Milliy ittihod” tashkilotining rahbari sifatida ayblanib, 1930-yilda Salimxon Tillaxonov, Said Ahroriy, Jasubek Aymautov, Abdurahmon Bayildin kabi ozodlik kurashchilari bilan birga Vagankov qabristonida maxfiy ravishda otib tashlanadi.
1937-yil oxirida esa Fayzulla Xo‘jayev, Turar Risqulov, Alixon Bukixonov kabi davlat rahbarlari bilan bir qatorda Fitrat, G‘oziy Olim Yunusov, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Bulat Saliyev kabi yirik olim, yozuvchi va pedagoglar “xorij razvedkalari agenti”, “millatchi”, “panturkist” degan ayblovlar bilan NKVD tomonidan o‘qqa tutildi. Natijada 1930-yillarning oxiriga kelib Turkiston jadidlik harakati vakillaridan birortasi tirik qolmadi. Ularning barchasi – yozuvchi, ziyoli, jurnalist, pedagog va mudarrislar – SSSR NKVDsi tomonidan yo‘q qilindi.
Jadidlar harakati bu faqat maorif, matbuot yoki adabiyotdagi yangilanish emas, balki mustamlaka zulmidan ozod bo‘lish, millatni uyg‘otish va mustaqillik sari yetaklash yo‘lidagi jasoratli qadamlardir. Fitrat, Behbudiy, Avloniy, Cho‘lpon, Munavvarqori va boshqa jadidlar xalqni jaholatdan chiqarish, uni ilm, fan va taraqqiyotga yetaklashni o‘z hayotlarining bosh maqsadiga aylantirdi. Ular xalqni nafaqat o‘qitish, balki uni o‘zligini anglashga, Vatan va erkinlik uchun kurashishga da’vat etdi.
Jadidlarning istiqlol yo‘lidagi fidokorona xizmatlari xalq xotirasida abadiy yashaydi. Shu bois ularning merosini o‘rganish va targ‘ib qilish nafaqat tarixiy adolat, balki bugungi avlod uchun ham g‘oyaviy dasturdir.
Sanjar AHMEDOV,
Oriyental universiteti dotsenti v.b.,
tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD).
Kichik serjant Abbosxon SAFARALIYEV
